د پښتو ادبیاتو پر وده د منظومو داستاني ژباړو اغېز

د پښتو ادبیاتو پر وده د منظومو داستاني ژباړو اغېز

پوهندوی احسان الله پامیر

د پښتو منظومو داستاني ژباړو پیل په پښتو ژبه او ادب کې د زرغونې کاکړې له حکایت څخه را پیل کېږي، محمد هوتک په پټه خزانه کې د زرغونې کاکړې په اړه لیکي « زرغونه د ملا دین محمد لور وه په پنجوايي کې اوسېده او له پلاره یې وکا تحصیل د علومو او د فصاحت احکام یې زده کړل او د فصحاوو اشعار یې ولوستل زرغونه په حباله د سعد الله خان نورزي وه ... »

زرغونې د سعدي بوستان په پښتو ژبه په نظم ژباړلی دی او د (بوستان پښتو) نوم یې پرې اېښی دی، د پټې خزانې له روایته د پښتو بوستان منظومه ژباړه په (۹۰۳هـ ق ) کال بشپړه شوې ده. مېرمن زرغونې د بوستان عارفانه او تصوفي افکار ټول پښتو ژبې ته راواړول او د بوستان حکیمانه نصیحتونه یې پښتو ژبې ته په نظم راواړول.

اورېدلې مي قصه ده

چي له شاتو هم خوږه ه

د اختر په ورځ سهار

بايزيد چې و، رويدار

...

پوهاند دوکتور محمد اسمعیل یون په خپله یوه مقاله کې وايي « ددې داستان یا حکایت موضوع هم د نورو حکایتونو په شان اخلاقي او نصیحتي مسایل دي، چې انسان باید ترې د خپلو اخلاقو د لوړاوي لپاره پند او عبرت واخلي د داستان موضوع د لويي او تکبر پر ضد راڅرخي، لوی انسانان د تکبر مخالف وي او تواضع د انسان د شخصیت د لويۍ معیار ګڼي».( یون : ۱۹۲ )

ددې حکایت اصلي موضوع د انسان عجز، تواضع او پرهېز ګاري ده، د فورم له مخې د مثنوي په فورم کې لیکل شوې ده چې معمولا ډېری داستانونه د مثنوي په فورم کې لیکل کېږي. د ژبې له اړخه په خوږه ژبه او د ښه پیغام سره پای ته رسېدلې ده.

له لرغونې پېر وروسته د پښتو ادبیاتو په دویمه دوره کې هم ځينې کسان شته دي چې پښتو داستانونه یې له عربي او فارسي ژبې څخه ژباړلي دي، له دې جملې څخه اخوند احمد یادولای شو چې له عربي او فارسي ژبې یې ځینې داستانونه ژباړلي دي خو په د اخوند احمد دېری ژباړې په مسجع نثر دي. چې په دغه ادبي دور کې لیکنې تر ټولو مشهور د فورم و.

په پښتو ژبه کې له ملي داستانونو د ژباړل شوو داستانونو شمېر زیات دی، ژباړل شوي داستانونونه که څه هم له نورو ژبو پښتو ژبې ته راغلي او ژباړل شوي دي خو کله چې پښتو شوي دي، د پښتو ژبې او ادبیاتو رنګ او یې اخیستی دی، او ډېری داستانونه بیا په داسې شکل ژباړل شوي دي چې هېڅ د ژباړې اثر پرې نه لیدل کیږي.

له لرغوني دور یا د زرغونې له بوستان وروسته چې کوم داستانونه پښتو ژپې ته را ژباړل شوی دي د څو داستاني نظمونو بېلګې را اخلو او په اړه یې معلومات وړاندې کوو.

د ژباړول داستانونو په لړ کې تر ټول مشهور داستاني ژباړل شوی نظم د لیلی او مجنون داستان دی، چې تر ټولو داستانونو بشپړ دی، په ۱۰۹۰ هجري کال کې سکندر خان خټک د مثنوي په فورم کې ژباړلی دی، سیدا شاه فولاد ورباندې سریزه لیکلې او دوست شینواري هم یوه خوندوره لیکنه ورباندې کړې ده، په عربي، فارسي او پښتو ژبو کې یې د لیلی او مجنون داستان په نومونو او نورو ځانګړنو یې بحث کړی. دوست شینواري نوموړی داستان یو رومانتیک داستان بللی او ویلي دي چې عربي منشا لري. د نوموړي داستان ژبه روانه او سلیسه ده خو د عربي او فارسي ژبو اغېز ورباندې له ورایه ښکاري.

په صفت کې یې (اللیل) د خدای کلام دی تورې زلفې یې د (اللیل) دواړه لام دی

په صفت یې دست قران مجید واړه ګویان دی ولې لا یې ډېریاسین صورت طاها دی

......

د لیلی او مجنون داستان موضوع عشقي ده، د دوست شینواري په سریزه د علومو اکاډمی له خوا چاپ شوی دی. مرکزي کرکټرونه یې لیلی او مجنون دي او فرعي کرکټرونه یې د لیلی او مجنون پلرونه، نوفل پادشاه او بوډۍ ګانې دي.

د لیلا او مجنون داستان ټولنې ته دا پیغام ورکوي، چې که څوک خپله لور د هغه له خوښې پرته چاته ورکوي او یا زوی ته د هغه له خوښې پرته واده کوي نو حال به یې د لیلی او مجنون په شان وي. داستان په عمومي ډول خلک دې ته متوجه کوي چې له چانه باید خپل صلاحیتونه او واکونه وانه اخیستل شي، په تېره بیا مور او پلار باید د خپل اولاد له خوښې پرته د دوی په اړه تصمیم ونه نیسي. بله خبره داده چې ژوند سختیو او ستونزو ټولګه ده چې باید ورسره مبارزه وشي، او هېڅکله باید د ژوند د مشکلاتو په اړه همت ونه بایلل شي، ژوند تول مبارزه ده، که سړی مبارزه ونه کړي نو د ژوند په سختیو کې به بند پاته وي. له دې سره سره د داستان بل پیغام دادی چې هېڅوک باید له خپل قدرت څخه ناوړه ګټه پورته نه کړي او د هرچا ناموس ته د خپل ناموس پ شان وګوري او د هېچا بې عزته کول فکر هم باید څوک ونه کړي، که موږ د هرچا عزت خپل عزت وبولو او چاته په بد نظر ونه ګورو نو الله تعالی به زموږ عزت خوندي وساتي او موږ ته به څوک په بد نظر ونه ګوري.

د لیلی او مجنون داستان پر سکندر خان خټک سربېره نورو ډېرو کسانو هم په نظم ژباړلی دی. چې عصام، بایي جان، رحمت داوي، حافظ نظام، ملا نعمت الله او فد مطهر هغه کسان دي چې دا کیسه یې په پښتو نظم کړې ده.

بل داستان چې پښتو ادبیاتو ژبې او ادبیاتو ته ژباړل شوی دی، د یوسف او زلیخا داستان دی چې عبدالقادر خان خټک د مولانا عبدالرحمن جامي له کیسې نه په خوږه پښتو ژبه په نظم را ژباړلی دی، دی وایي دا کیسه اول تازي وه بیا فارسیانو له فارسي ته ژباړلې او ده له فارسي ژبې څخه پښتو کړې ده.

د یوسف او زلیخا داستان د نورالله ولسپال په زیار چاپ شوی دی، عبدالواجد واجد، حبیب الله رفیع او محی الدین هاشمي ورباندې تقریظونه لیکلي دي.

د یوسف او زلیخا داستان موضوع عشقي ده، چې زلیخا په یوسف ع مینیږي، اصلي کرکټرونه یې یوسف ع او زلیخا دي فرعي کرکټرونه یې د یوسف ع دايي او د مصر عزیز دي، نوموړی داستان د په اته څپیز مثنوي فورم کې ژباړل شوې ده، دلته یې ده بیته د نمونې په توګه راوړو.

چې یې مینه په نګار شي د هغه کله قرار شي

چې مین شي څوک په چا تل یې دا وي تمنا

د داستان پیغام دا دی چې هر څوک باید په خپله عقیده ټینګ ولاړ وي او په خدای توکل ولري او هیڅکه هم باید څوک له چاسره کینه او عداوت ونه کړي، بله خبره داده چې که څوک په خپل ژوند کې په کړنو او عقیده کې ریښتیني وي نو حتما په خپلې موخې او هدف ته رسېږي، ذوق او مینه سړی خامخا خپلې موخې ته رسوي، موخې ته رسېدل مبارزه غواړي که په مبارزه کې هر څومره سړی له سختیو او ستونزو سره مخامخ شي په صبر، توکل او همت به خپلې موخې او بریاته رسېږي.

د یوسف او زلیخا داستان له عبدالقادر خان خټک پرته نورو کسانو هم په پښتو نظم ژباړلی دی او اخوند احمد په مسجع نثر ژباړلې ده.

بل داستان چې په پښتو ژبه او ادبیاتو کې ژباړل شوی دی هغه د شاه او ګدا کیسه ده چې د هندي سبک موسس او بنسټ ګر حمید مومند له خوا په پښتو نظم ژباړل شوې ده. نوموړی داستان په دوولس څپیز مثنوي فورم کې په خوږه پښتو ژبه ژباړل شوی دی. د فارسي او عربي ژبې اغېز هم ورباندې ښکاري.

دا اغاز مې په نامه د هغه خدای دی چې یې نوم ګره کشای د شاه ګدای دی

که بیان کاندي کمال دده انتَ د څښتن قدسي حدیث انا و انتَ

د شاه ګدای داستان په اړه ویل شوي دي چې دا داستان په اصل کې په ترکي ژبه و، بیا فارسي ته ژباړل شوی، حمدي عثماني په ترکي نظم کړی دی او الماني ژبې ته هم ژباړل شوی دی.

نیرنګ عشق په پښتو ادبیاتو کې بل ژباړل شوی داستان دی چې دا هم د حمید مومند له خوا ژباړل شوی دی، موضوع یې عشقي ده او د مثنوي په فورم کې پښتو ژبې ته ژباړل شوی دی. په دې داستان کې د دوو هلکانو د مینې کیسه ده، د داستان پیغام دادی چې مور او پلار باید د خپل اولاد نه ناخبره نه وي او اولادونه هم باید وخت په عبثیاتو تېر نه کړي که داسې کړي نو ژوند به یې تل د نورو د اوږو بار وي، بله خبره داده چې ژوند باید په خپله خوښه هم تېر نه شي اسلامي احکام، د ټولنې رواجونه، دودونه او کلتور هم باید په پام کې ونیول شي.

ګل صنوبر بل داستان دی چې طالب رشید له فارسي څخه په اته څپزه مثنوي فورم کې پښتو ته ژباړلی دی، ددې داستان موضوع هم عشقي ده.

شهزاده بهرام او ګل اندامه بل داستان دی چې فیاض نومي شاعر د غزل، قصیدې او مثنوي په فورمونو کې پښتو ژبې ته ژباړلی دی.

سلیم جواهري د حنان بارکزي له خوا په پښتو ژبه ژباړل شوی بل منظوم داستان دی. دا داستان هم د مثنوي په فورم کې په دوولس څپو کې نظم شوی دی.( صیاد :۱۲۹)

جهانداره شهزاده یو بل خیالي داستان دی چې احمدي صاحب زاده په نظم کړی دی دده اصلي نوم عبید الله میاګل و، د جهادار شهزاده کیسه د هفت پیکر له اوو کیسو څخه یوه ده، چې نصر الله خان نصر ترتیب کړې وې. ددې داستان موضوع هم عشقي ده چې کرکټرونه یې جهانداره شهزاده، فقیر او حسن بانو دي،

په معاصره دوره کې هم ډېر داستانونه په پښتو ژبه ژباړل شوي دي چې د هغې له جملې څخه د څو داستانونو یادونه کوو،

حمزه شینواري د اقبال لاهوري د فارسي اثر ارمغان حجاز ژباړلی دی چې ځینې داستاني نظمونه هم په کې شته دي، صوفي ملا، رومي رح، د حضرت عمر فاروق رض پیغام او نور دا ټول هغه داستانونه دي چې پښتو ژبې ته یې د فارسي ژبې فکر او را انتقال کړی دی.

له حمزه شینواري وروسته بل کس چې منظوم داستانونه یې ژباړلي دي هغه سمندرخان سمندر دی چې په معاصره دوره کې یې ځینې داستانونه ژباړلي دي د نمونې په توګه یې حکایت سلطان مراد یادولی شو. (سمندر، ۱۹۵۴ : ١٧٥)

عبدالباري جهاني بل کس دی چې په معاصره دوره کې یې د نورو ژبو څخه منظمې را ژباړلې دي او په دې ژباړو کې داستانونه هم تر سترګو کېږي، پړانګ، بندي، درې ټپوسان، ملایکه او داسې نورې داستاني ژباړې یې د نمونې په توګه یادوالای شو. ( جهاني، ۱۳۹۰: ۴۷)

سلیمان لایق، اسد اسمايي، محمد یوسف صابراو نور هغه کسان دي چې په معاصره دوره کې یې داستانونه له نورو ژبو څخه پښتو ژبې ته ژباړلي دي.

محمد اسمعیل یون هم د مولانا یو نظم په پښتو ژبه ژباړلی دی چې داستاني بڼه لري.

داستاني ژباړې د ادب په وده او پرمختګ کې پراخه اغیزه لري، چې ځینې ​​​​دا اغیزې عبارت دي له:

د کلتورونو لیږد :

داستاني ژباړې د یو هېواد ادب او کلتور بل هیوداد ته لیږدوي. دا لیږد کولی شي په نورو ټولنو کې د ادب او مختلفو کلتورونو د پوهاوي په لوړولو کې مرسته وکړي.

په داستاني ژباړو کې د کلتور لیږد د یوې ټولنې څخه بلې ته د ارزښتونو، عقیدې، دودونو، تاریخ او نورو کلتوري عناصرو لیږد ته اشاره کوي. داستاني ژباړې، چې په هغه کې کیسې، ناولونه، شعرونه، ډرامې او نور ادبي اثار شامل دي، د کلتور په لیږد کې له یو ځای څخه بل ځای ته، خورا مهم رول لوبوي.

ځینې ​​هغه لارې چې د داستان ژباړو له لارې کلتور لیږدوي عبارت دي له:

د ارزښتونو او باورونو څرګندونه:

کیسې او ادبي اثار معمولا د ټولنې د خلکو ارزښتونه او باورونه منعکس کوي. په دې ارزښتونو کې اخلاق، عدالت، دوستي او نور ټولنیز او کلتوري مسایل شامل دي.

د رواجونو او دودونو ښوودنه:

داستاني ژباړې کولای شي د ټولنې د خلکو دودونه انځور کړي. په دې کې ټولنیز او کلتوري چلندونه، دودونه، عادتونه او عملونه شامل دي.

تاریخې افسانې:

ډیری داستاني منظومې ژباړې د یوې ټولنې د تیرو او تاریخي کیسو او افسانو انځورونه وړاندې کوي. دا افسانې او کیسې د ټولنې د هویت او کلتور په جوړولو کې مهم رول لوبوي.

د طبیعت او چاپیریال انځورونه:

ډیری داستاني منظومې ژباړې د ټولنې او چاپیریال توضیحات بیانوي. په دې توضیحاتو کې طبیعت، ښاري شرایط، او کلتوري جاذبې شاملې دي چې د خلکو د کلتور د برخې استازیتوب کوي.

په عموم کې، داستاني منظومې ژباړې د کیسې، کرکټرونو، ځایونو او مختلفو موضوعاتو له لارې کلتور منعکس کوي چې لوستونکی یا اوریدونکی د مختلفو ټولنو او کلتورونو په اړه ډیر ژور درک او پوهه تر لاسه کولای شي.

نړیوالو ادبیاتو ته لاس رسي:

داستاني ژباړې کولای شي د نړۍ ادبیاتو او کیسو ته د لاسرسي زمینه برابره کړي او دا د ادبياتو تنوع او بډایتوب لا زیاتوي.

د داستاني ژباړو له لارې نړیوال ادب ته لاسرسی په دې مانا دی چې د ژباړې او کلتوري تبادلې په کارولو سره د مختلفو کلتورونو، ژبو او هېوادونو ادبي او داستاني اثارو ته د لاسرسي امکان پیدا کېږي په دې ژباړو کې ناولونه، کیسې، شعرونه، ډرامې او نور ادبي اثار شامل دي چې د ټولنې او کلتور بېلابېل اړخونه منعکس کوي. د داستاني ژباړو له لارې نړیوال ادب ته دا لاسرسی لاندې اهمیت لري:

د تنوع زیاتوالی:

د داستاني منظومو ژباړو له لارې نړیوال ادب ته د لاسرسي امکان د لوستونکو په تجربو کې تنوع زیاتوي. دا په دې مانا چې لوستونکی کولای شي له بېلابېلو نړیوالو کلتورونو او ژوند سره اشنا شي.

د کلتوري پوهې زیاتوالی:

دا منظومې داستاني ژباړې لوستونکي ته اجازه ورکوي چې د مختلفو کلتورونو ارزښتونو، باورونو، دودونو او دودونو په اړه زده کړي وکړي او دا کلتوري پوهه د لوستونکو او را ژباړل شوې ژبې ته د وګړو پوه اودرک زیاتوي او نړیوال لید ته یې وده ورکوي.

کلتوري الهام او اړیکې:

د نورو کلتورونو ادبي اثار کولی شي لوستونکو ته یو ډول الهام ورکړي او کلتوري اړیکې پیاوړې کړي. دا کولی شي د نورو کلتورونو په ښه پوهیدو او ارزښت ورکولو کې مرسته وکړي.

د نظرونو او ارزښتونو تبادله:

د ژباړې او په ځانګړې توګه د داستاني منظومو ژباړو په واسطه کولای شو د کلتورونو ترمنځ د نظرونو، ارزښتونو او تجربو په تبادله کې ګټه پورته کړو. دا تبادله کولی شي د هیوادونو ترمنځ د سولې او متقابل تفاهم په پیاوړتیا کې مرسته وکړي.

په عموم کې، د داستاني منظومو او یا منثورو ژباړو له لارې د نړۍ ادبیاتو ته لاسرسی د کلتوري اړیکو، د نړۍ لیدونو پراختیا، او د افرادو او ټولنو په کلتوري پراختیا کې مهم رول لوبوي.

کلتوري تبادله:

داستاني منظومې ژباړې د مختلفو ټولنو ترمنځ د کلتوري تبادلې سره مرسته کوي. دا کلتوري تبادله کولی شي د مختلفو خلکو ترمنځ د ښه تفاهم او لازیاتې همغږي کې مرسته وکړي.

په داستاني ژباړه کې کلتوري تبادله هغه پروسې ته اشاره کوي چې په هغه کې معلومات، ارزښتونه، باورونه او کلتوري عناصر د ادبي اثارو د ژباړې او تفسیر له لارې له یوې ټولنې څخه بلې ته لیږدول کیږي. دا بهیر د ژبني، کلتوري او تاریخي توپیرونو له امله خورا مهم دی، په ځانګړې توګه د داستاني ژباړې په برخه کې او دې په ژباړه کې کلتوري تبادله په عمده توګه په لاندې لارو ترسره کیږي:

د کلتوري اصطلاحاتو او مفاهیمو ژباړه:

په داستاني منظومو ژباړو کې معمولا اصطلاحات، دودونه او کلتوري مفاهیم د یوې ټولنې لپاره ځانګړي وي. د دې اصطلاحاتو او مفاهیمو په ژباړه کې، دوی باید د موخنې ټولنې لپاره په اسانه او د پوهیدو وړ لارو وړاندې شي.

د موضوعاتو او ارزښتونو تبادله:

ادبي اثار او کیسې په کلتوري موضوعاتو او ارزښتونو ټینګار کوي. داستاني منظومې ژباړې کولی شي دا موضوعات او ارزښتونه د موخنې ټولنې لیدونکو ته معرفي کړي او په دې توګه د کلتوري تبادلې او پرمختګ سره مرسته وکړي.

کیسې او افسانې لیږدوي:

دا کلتوري کیسې او داستاني ژباړې کولی شي کلتوري ارزښتونه نورو لیدونکو ته انتقال کړي. داستاني ژباړې دا افسانې او کیسې نویو لیدونکو ته د لاسرسي وړ ګرځوي.

د لیکنو د سټایلونو او تخنیکونو تبادله:

هر کلتور ممکن د لیکلو ځانګړي سټایلونه او تخنیکونه ولري. داستاني ژباړې کولی شي دا سټایلونه او تخنیکونه نورو کلتورونو ته معرفي کړي، په داسې حال کې چې د دوی د ادبیاتو او لیکلو په پراختیا کې به خورا مرسته وکړي.

د غوره ادبي اثارو ژباړه:

د یو کلتور د غوره ادبي اثارو داستاني ژباړې کولی شي د دې کلتور په ژوره پوهه او علم کې مرسته وکړي او د مختلفو لیدونکو ترمنځ کلتوري تبادله کې ښکیل شي.

په عموم کې، په داستاني منظومو ژباړو کې کلتوري تبادله په کلتوري اړیکو کې مهم رول لوبوي، د نړیوالو لیدونو پراختیا، او د لیدونکو کلتوري پوهه ډیروي.

محلي لیکوالان هڅوي:

داستاني ژباړې کولی شي محلي لیکوالانو او شاعرانو ته الهام ورکړي او دوی وهڅوي چې په خپلو ادبیاتو کې نړیوال تاثیرات وکاروي.

د افسانوي ژباړو له لارې د محلي لیکوالانو هڅول په دې توګه کېدلای شي:

د محلي لیکوالو هڅونه:

داستاني ژباړې کولای شي محلي لیکوالانو ته د مختلفو سټایلونو، کیسو او داستانونو په زړه پورې مثالونه وړاندې کړي چې دوی و هڅوي چې نوي اثار رامینځته کړي.

د محلي لیکوالانو د کلتور پراختیا:

داستاني ژباړې کولی شي د محلي لیکوالانو د کلتور په وده او بډایه کولو کې مرسته وکړي. دا ژباړې کولی شي محلي لیکوالانو ته نوي نظریات، تخنیکونه او د لیکلو سټایلونو معرفي کړي چې د دوی د اثارو په پراختیا کې اغیزمن وي.

د شهرت او پیژندنې زیاتوالی:

په بېلابېلو ژبو او کلتورونو کې د مشهور اثارو داستاني ژباړې کولی شي د ځایی لیکوالانو شهرت او پیژندلو کې مرسته وکړي. ځکه چې دا ژباړې کولی شي خپل اثار نړیوالو لیدونکو ته ورسوي.

په ځان باور زیاتول:

کله چې محلي لیکوالان پوه شي چې د دوی اثار په پام کې نیول شوي او ژباړل شوي، دا کولی شي د دوی په ځان باور زیات کړي او دوی وهڅوي چې د خپلو اثارو د تولید لپاره کار ته دوام ورکړي.

دا په هغه صورت کې کېدلای شي چې موږ نه یوازې له نورو ژبو منظوم داستانونه پښتو ژبې ته وژباړو بلکې له پښتو ژبې څخه هم د نړۍ نورو ژبو ته داستانونه او کیسې وژباړو او ځان په نړیوالو وپېژنو.

کلتوري تبادله او نړیواله اړیکه:

د کلتورې تبادلې په اړه مو مخکې هم یادونه وکړه د محلي لیکوالانو د اثارو داستاني ژباړې کولی شي د کلتوري تبادلې او نړیوالو اړیکو سره مرسته وکړي. ځکه چې دا ژباړې کولی شي سیمه ایز کلتور او ارزښتونه نورو ټولنو ته معرفي کړي او کلتوري اړیکې پیاوړې کړي.

له همدې امله، داستاني ژباړې کولی شي د محلي لیکوالانو کلتور ته وده او پیاوړتیا ورکړي او محلي لیکوالان وهڅوي چې نوي او مهم اثار رامینځته کړي.

د ژبې او ادبیاتو پراختیا:

منظومې داستاني ژباړې کولی شي د ټولنې د ژبې او ادب په وده او بډایه کولو کې مرسته وکړي. دا د هدف ژبې ته د نوو مفکورو او نظرونو په لیږدولو کې مرسته کوي.

د داستاني ژباړو له لارې د ژبې او ادب پرمختګ د مختلفو اغیزو څخه اغیزمن کېدای شي. لاندې د دې اغېزو څخه ځینې یې یادونه کوو.

نړیوال ادب ته د لاسرسي زیاتوالی:

د مختلفو ژبو داستاني ژباړې په نښه شوي ژبه کې خلکو ته دا وړتیا ورکوي چې ادب او نور کلتورونه وپیژني. د ادبیاتو مختلفو سرچینو ته د لاسرسي دا زیاتوالی کلتوري بډایته پیاوړې کوي او د پوهې او کلتور پوهاوی پراخوي.

د مفکورو او نظریاتو تبادله:

داستاني ژباړې د کلتورونو او ژبو ترمنځ د نظرونو، مفکورو او ارزښتونو شریکولو ته وده ورکوي. دا تبادله د کلتورونو ترمنځ د کلتوري خبرو اترو او متقابل عمل فرصت رامینځته کوي چې ژبې او ادب ته ګټه رسوي.

د ژبې د مهارتونو وده:

په هدفي ژبه کې د داستانونو ژباړې لوستل او مطالعه کول د ژبې په مهارتونو کې مرسته کوي. دا پروسه د لغتونو زیاتوالی، ګرامر او ګرامری اصولو ته وده ورکوي، او د لوستلو او لیکلو مهارتونه ښه کوي.

د کلتور او تاریخ لیږد:

داستاني منظومې ژباړې کولی شي د یوې ټولنې کیسې، افسانې، او کلتوري او تاریخي کیسې بلې ټولنې ته انتقال کړي. دا پروسه د نورو د کلتور او تاریخ په ژوره توګه د پوهیدو فرصت رامینځته کوي.

په ښوونه او څیړنه اغیزه: داستاني منظومې ژباړې د بهرنیو ژبو په تدریس او همدارنګه د نړۍ د ادبیاتو په اړه د څیړنې لپاره د مهمو سرچینو په توګه کارول کېدای شي. دا سرچینې زده کونکو، پوهانو او څیړونکو ته فرصت برابروي چې د نړۍ ادبیات په ژوره توګه وپلټي او تحلیل یې کړي.

په ټولیز ډول، داستاني منظومې ژباړې کولی شي د کلتورونو او ژبو ترمنځ د پل په توګه کار وکړي او د ژبې او ادب په وده او رشد کې مهم رول ولوبوي.

ادبي او هنري اثر:

افسانوي ژباړې کولی شي د ټولنې ادبي او هنري اغیزو کې مرسته وکړي. په دې اغیزو کې د لیکلو ډولونو، بڼو او تخنیکونو زیاتول شامل دي.

داستاني منظومې ژباړې، لکه د نورو هنرونو په څېر، په ټولنو او کلتورونو هنري اغېزې لري. لاندې موږ د افسانوي ژباړو هنري اغېزې بیانوو:

کلتوري او هنري ریښتینولي:

داستاني منظومې ژباړې کولی شي اصلي او هنري اثار له یوه کلتور څخه بل کلتور ته د کلتوري او هنري اعتبار د لېږد له لارې انتقال کړي. دا ژباړې د سرچینې کلتور په زړه پورې او هنري لاسته راوړنو په توګه پاتې کیدای شي او د موخې وړ ټولنې ته وړاندې کېدلای شي.

په خلاقیت او نوښت باندې اغېزه:

داستاني منظومې ژباړې کولی شي خلاقیت او هنري نوښت وهڅوي. ځکه چې کله یوه کیسه له یوې ژبې بلې ته ژباړل کیږي، ژباړونکي باید د احساساتو، انځورونو او مفکورو د رسولو لپاره ډېرې تخلیقي لارې چارې وکاروي.

په ادبیاتو کې کلتوري تنوع:

داستاني ژباړې د نړۍ په ادبیاتو کې کلتوري تنوع ته وده ورکوي. که څه هم ادب له بېلابېلو ژبو سره تړاو لري، خو ژباړې د بېلابېلو کلتورونو او ادب د ژورې پېژندنې لامل کېږي.

په ژبو کې په خلاقیت او نوښت باندې اغېز:

داستاني ژباړې کېدای شي په ژبو کې د نوښت او خلاقیت سره مرسته وکړي. ځکه چې د ژباړې په جریان کې، ژباړونکي ممکن د هدف په ژبه کې د مفاهیمو یا بیانونو لپاره مناسبو معادلو کلیمو موندلو ته اړتیا ولري.

په عموم کې، داستاني منظومې ژباړې ډیری هنري اغېزې لري چې د بېلابېلو ټولنو کلتور، ژبې، ادب او هنر سره مرسته کوي او د نړیوال کلتور تنوع او بډایه کولو کې رغنده رول لوبوي.

داستاني ژباړې د پورته یادو شوو اغېزو تر څنګ پراخې ژبنۍ اغیزې لري، چې ځینې یې دلته یادونه کوو.

د لغتونو د پوهې زیاتوالی:

داستاني ژباړې کولی شي د هدف په ژبه کې د لغتونو د پوهې په زیاتولو کې مرسته وکړي. ځکه چې د ژباړل شوې کیسې لوستل او مطالعه کول خلکو ته نوي لغاتونه او بیانونه معرفي کوي چې کېدای شي د دوی په ورځني ژوند او اړیکو کې ګټور وي.

د ګرامر او ژبې جوړښت روزنه:

داستاني ژباړې کولی شي د هدف په ژبه کې د ګرامري او ژبني جوړښتونو په پوهېدو او کارولو کې مرسته وکړي. ځکه چې د ژباړې په جریان کې، ژباړونکي کولی شي د سرچینې ژبې مختلف جوړښتونه د موخې ژبې ته انتقال کړي او په خپله ژبه کې ورنه ګټه پورته کړي.

د لوستلو او لیکلو مهارتونو ته وده ورکړئ:

په هدفي ژبه کې د داستان لوستل او ژباړل کولی شي په نښه شوي ژبه کې د لوستلو او لیکلو مهارتونو ته وده ورکړي. ځکه چې دا پروسه کولی شي په مختلفو شرایطو کې د ژبې کارولو ژوره پوهه او مهارت زیات کړي.

په کلتور او ادبیاتو اغیزه:

داستاني منظومې ژباړې کولی شي د ادب او د نړۍ مختلف کلتورونو په ښه پوهیدو کې مرسته وکړي. ځکه چې دا ژباړې کېدای شي بېلابېلې کیسې، مفاهیم او کلتوري ارزښتونه نورو ټولنو ته ورسوي.

د مفکورو او نظریو تبادله:

داستاني ژباړې کولی شي د کلتورونو او ژبو ترمنځ د نظریاتو او مفکورو په تبادله کې مرسته وکړي. ځکه چې دا ژباړې د کیسې، افسانو او د نړۍ بیلابیلو تجربو شریکولو ته وده ورکوي.

په عموم کې، داستاني منظومې ژباړې مهمې ژبنۍ اغېزې لري چې د لغتونو د پوهې، د ژبې مهارتونو، د ادب او مختلفو کلتورونو په پوهېدو او د مختلفو ټولنو ترمنځ د نظریاتو او مفکورو د تبادلې په وده او پراختیا کې مرسته کوي.

د نړۍ ډېری فلمونه په داستانونو جوړ شوي دي همدا فلمونه او داستانونه دي چې د خلکو په ژوند کې یې مثبت رول لوبولی، له فلم او فلمي صحنو د انسانانو د ژوند بېلابېبل اړخونه روښانه کېدای شي، د یوې ټولنې د داستانونو او فلمونو په بله ټولنه کې مثبته او په زړه پورې ګټه پورته کېدای شي.

فلم د ژوند تمثیل دی، او ژوند په مختلفو ټولنو کې په مختفلو شکلونو مخ ته روان دی نو که داستاني منظومې وژباړل شي او منثور داستانونه وژباړل شي او یا په داستانونو جوړو شوي فلمونه وژباړل شوی د بېلابېلو ټولنو د ژوند کولو لارې چارې به مو په خپل ژوند کې پلې کړې وي.

په پښتو ژبه کې له مېرمن زرغونې را نیولې بیا تر ننه چې کومې داستاني ژباړې شوې دي پورته ټول تاثیرات یې او له نورو ژپو څخه یانې له عربي، اردو، فارسي، انګلیسي او روسي ژبو څخه پښتو ژبې ته را اتقال کړي دي، څومره چې یاد داستانونه په اصلي ژبو کې ارزش لري په همغه اندازه یې زموږ په ژبه کې ارزښت او د ادبیاتو پر وده اغېز څرګند دی، خو تر اوسه پورې په پښتو ژبه کې له نورو ژبو څخه ډېری داستانونه را ژباړل شوي دي که له پښتو ژبې څخه منظوم داستانونه او یا هم منثور داستانونه، کیسې او ناولونه د نړې نورو ژبو ته وژباړل شي په همغه اندازه به مو د پښتنو ژوند کچه او کلتوري پوهه او سلیقه د نړۍ نورو ژبو او او نورو وګړو ته ور پېژندلې وي چې په دې برخه کې باید پاملرنه وشي او په هر ډول چې وي باید پښتانه او د پښتنو عالي کلتور او د برم نه ډک تاریخ نورې نړۍ ته ور وپېژندل شي او نړیوال ورنه خبر شي.

ماخذونه

جهاني، عبدالباري. (۱۳۹۰ل)کال. غربي ګلوه شرقي لمنې، نارنج خپرندویه ټولنه- کندهار.

سمندر،سمندرخان. (١٩٥٤م)کال. د خودۍ اسرار از کليات فارسي اقبال.پبلکشننز کراچي-پاکستان کراچۍ.

صیاد، سلیمان. (۱۳۹۷ل )کال. منظوم داستاني ادبیات (کلاسیکه دوره). مومند خپروندویه ټولنه، ننګرهار.

کبیر، بګهت.( ۱۳۹۰)کال. بګهت کبیر د پښتو په بڼ کې، د بګهت کبیر مناجاتونه، ژباړن: عبدالباري جهاني، نارنج خپرندویه ټولنه – کندهار.

یون، محمد اسمعیل. (۱۳۹۴ ل) کال. په پښتو لرغونو ادبیاتو کې د داستان څرکونه. کابل مجله، درېیمه دوره، لومړی ګڼه.

Some aspects of Pashtun culture

Some aspects of Pashtun culture

DOI: https://doi.org/10.47175/rielsj.v1ix.xx

1Pashto language and literature department, Paktia University Afghanistan

2Pashto language and literature department, kabul University Afghanistan

[e-mail]

[e-mail]

3journalism department, paktia University Afghanistan

[e-mail]

| Ehsanullah Pamir 1,* | Asadullah Waheedi2 | Khalid Ahmad Habib3 |

ABSTRACT

Pashtun culture is a rich and diverse culture that has been shaped by centuries of history and tradition. Often referred to as Pashtunwali, this culture encompasses every aspect of daily life, from social norms and customs to religious practices and cuisine [5]. As an ethnic group, the Pashtun people are primarily located in Afghanistan and Pakistan. They are known for their proud and distinctive culture that emphasizes loyalty, hospitality, and respect for the Pashtun code of conduct. A central aspect of Pashtun is the Pashtunwali, which is the traditional code of conduct of the Pashtun people. Derived from the Pashto language, this code emphasizes concepts like courage, honor, and hospitality, and serves as a guide for how Pashtuns should conduct their lives. Hospitality is one of the most valued traits in Pashtun culture, and guests are treated with the utmost respect and care [6]. This tradition dates back to the times of the ancient Silk Road, when traveling merchants of all backgrounds would stop at the Pashtuns' homes and receive food, shelter, and care. Music and dance are also cherished in Pashtun culture, with traditional instruments like the rubab (a lute-like instrument) and tabla (a percussion instrument) used to create melodic and rhythmic pieces. The attan, a traditional dance, is common at weddings, religious festivals, and other celebrations. The Pashtuns are a primarily Muslim community, and religion is deeply ingrained in their culture. Islamic practices like praying five times a day, fasting during Ramadan, and giving to charity are all important parts of life for Pashtuns. However, Pashtunwali also places a strong emphasis on tolerance and respect for other religions, and there is a long history of coexistence between different faiths in the region [8].

KEYWORDS

Pashtun, folklore, Pashtunwali, culture, Afghanist

INTRODUCTION

The concept of Pashtunwali is a significant aspect of Pashtun culture. It is an unwritten code of conduct that guides the behaviour and actions of Pashtuns, and includes principles such as hospitality, bravery, loyalty, and justice [3]. Pashtunwali also emphasises the importance of honour and revenge, which can sometimes lead to conflict and violence in Pashtun society. Additionally, Pashtuns have a strong tribal identity and often follow traditional customs and practices related to marriage, family, and social interactions, Pashto folkloric traditions have been an integral part of Pashtun culture for centuries. Pashto folkloric expressions include songs, tales, proverbs, riddles, and form an important feature of the oral tradition of the Pashtun people. Pashto folkloric stories often feature timeless themes such as good versus evil, love and tragedy, and bravery and honour. Pashto music and dance is also an essential element of folklore, with various forms of music and dance reflecting Pashtun life and culture. The folk music of Pashtuns is diverse with national and provincial tunes, and Pashto singers and musicians have gained fame at home and abroad. Pashto folkloric expressions allow Pashtuns to connect with their past and transmit knowledge, values, beliefs, and cultural identity to future generations [5].

Pashtunwali, also called Pakhtunwali or Pukhtunwali, is the traditional, unwritten, and ancient tribal code of conduct of the Pashtun people. Pashtunwali is a way of life that guides Pashtun conduct, beliefs, and customs. Pashtunwali comprises several core principles, including hospitality, courage, loyalty, honour, justice, and revenge. It also includes social norms and practices such as the protection of guests, the provision of shelter and support to those in need, and respect for elders and authority figures. Pashtunwali is often attributed with shaping and maintaining Pashtun society and has played a significant role in the history and culture of Afghanistan and Pakistan, where most Pashtuns reside. Prosperity and respect in Pashtun society are strongly associated with adherence to Pashtunwali, and its practices continue to be maintained today, even in modern society [1].

Literature Review:

Pashtunwali - The Code of Conduct Pashtunwali, often referred to as the Pashtun code of conduct, is a crucial aspect of Pashtun culture. To explore the significance of Pashtunwali, Rahmat (2018) conducted an in-depth analysis of Pashtun literature, historical accounts, and ethnographic studies. The study revealed that Pashtunwali encompasses several core principles, including hospitality (melmastia), revenge (badal), justice (de), and honor (namus). Rahmat emphasized that Pashtunwali acts as a social framework that governs Pashtun behavior, shaping their interactions, values, and perceptions. Pashtun Tribal Structure and Leadership The tribal structure and leadership dynamics among the Pashtun people have been the subject of scholarly investigation. Kakar (2015) conducted an ethnographic study to examine the traditional tribal organization and leadership patterns in Pashtun society. The research explored the role of the jirga, a council of tribal elders, in decision-making processes, conflict resolution, and maintaining social order. The study highlighted the significance of tribal loyalty, honor, and collective decision-making in the Pashtun tribal system.

Research Methods

I have used Sahovi method and library method to study the culture of the Pashtuns, and I have thoroughly acquainted myself with the Pashtun culture as a Pashtun individual.

Folk material

Pashtun culture is rich in folk material, including:

1. Folktales and oral traditions: Pashtun folklore includes numerous stories and legends that have been passed down through generations via word of mouth. These tales often center around historical figures and events, and are used to impart moral values and lessons. [10].

2. Pashtun music: Pashtun music is an integral part of Pashtun culture, with a range of musical instruments such as the rabab, dhol and harmonium being used to create a unique sound. Pashtun musicians often draw inspiration from the natural world and their cultural heritage [2].

3. Poetry: Pashto poetry is renowned for its depth and beauty, with poets such as Khushal Khan Khattak and Rahman Baba being celebrated for their works. Pashto poetry often explores themes of romance, spirituality, and social justice [9].

4. Clothing: Traditional Pashtun clothing includes the shalwar kameez, a loose-fitting tunic and baggy trousers combination worn by both men and women. The traditional attire also includes turbans, shawls, and scarves [10].

5. Handicrafts: Pashtuns are also known for their handicrafts, including weaving, embroidery, and pottery. These crafts are often used to create practical items such as clothing and accessories, as well as decorative pieces [6].

Overall, Pashtun folk material serves as a means of preserving and celebrating the cultural traditions of the Pashtun people [6].

Pashtun customs and traditions

Pashtuns are known for their strong sense of community and family. Family is the cornerstone of Pashtun society, and loyalty to one's family and tribe is highly valued [8].

- Pashtunwali, the traditional code of conduct, plays a significant role in Pashtun culture. It encompasses concepts such as hospitality, revenge, honor, and justice.

- Pashtun men typically wear a long shirt called a kameez and loose-fitting pants called shalwar. Women wear long dresses called pashwas or shalwar kameez.

- Pashtun weddings are elaborate affairs that can last for several days. The bride and groom's families exchange gifts, and there is usually a big feast. Men and women celebrate separately, and dancing is an essential part of the celebration [4].

- Pashtuns follow a strict gender segregation system. Men and women typically have separate spaces in public, and interaction between the two is limited.

- Pashtuns usually greet each other with the phrase "Salam Alaikum" (peace be upon you). Handshakes are also common, but only between members of the same gender.

- Pashtun music is characterized by its use of stringed instruments such as the rubab and the tabla, and is often accompanied by traditional dance [3].

- Hospitality is highly valued in Pashtun culture. Guests are treated with the utmost respect, and it is considered impolite to refuse an offer of food or tea.

Pashto jerga and maraka

In Pashtun culture, the Jirga and Maraka are traditional community-based systems of dispute resolution and governance. Jirga is a council of respected individuals in a village or town who come together to resolve disputes, make decisions on community issues, and offer guidance on legal and social matters. The members of a Jirga are known for their wisdom, integrity, and impartiality. They are expected to listen to all sides of a dispute, make decisions based on Islamic principles, and maintain social harmony. Jirga is an important part of Pashtun culture and has been used for centuries to resolve conflicts peacefully. Maraka, on the other hand, is a traditional Pashtun meeting place or assembly point where community members gather to discuss issues related to their village, clan or tribe. It is usually held in an open area where everyone can participate and share their views. Maraka is considered to be a place where people can feel free to voice their opinions and raise their concerns without fear of reprisal. It is also a place where tribal leaders can come together to discuss issues of common interest and make decisions for the benefit of their community. Both Jirga and Maraka are deeply rooted in Pashtun culture and continue to play a significant role in the social, political, and economic life of Pashtun communities, particularly in rural areas. They are important institutions that help maintain social order, promote harmony, and foster cooperation within and between Pashtun tribes and villages [10].

Pashto matalona

Pashto matal, also known as Pashto proverbs, are short, meaningful sayings that offer wisdom, life lessons, and cultural insights. Pashto matal have been passed down from generation to generation in Pashtun culture, providing lessons that help people navigate life's challenges. One of the most famous Pashto matal is "Da zra da yaw saly pa zalima rana sanzawalo." This translates to: "A patient dog will get a bone even from a cruel person." This saying highlights the value of perseverance and patience, encouraging people to focus on their goals and not give up too quickly. Another popular Pashto matal is "Da gham pa mashi da zrah pekhawere." This means: "During times of sorrow, you should be thankful for the good things you have." This matal reminds people to appreciate the positive things in their life during tough times and to keep a positive outlook. Other Pashto matal include "Jaan malgha lare, phol pa sham pa khushala bibi," which means: "Do not waste your time on insignificant things," and "Marrah qadde guloona larsha," which translates to: "A tree that bears fruit is the one that rocks the most." In Pashtun culture, matal are often used in everyday conversation, and their messages are imparted not just through words but also by their inherent rhymes and rhythms. Pashto matal are also an integral part of Pashtun music and poetry, providing a rich tapestry of cultural and social wisdom that has been passed down through the ages [8].

Pashto landay

Pashto landay are a form of folk poetry that originated among the Pashtun people of Afghanistan and Pakistan. Landay consists of two lines and are often sung in a call and response style. These two-line poems are deeply rooted in the Pashtun culture and tradition. Landay encompasses a wide range of topics, including love, war, religion, nature, and social issues. Historically, women have been the primary contributors and keepers of this poetic tradition. They would often use it as a form of expression to voice their opinions on various issues, particularly those related to women’s rights. The themes of Pashto landay often revolve around the resilience and power of women, and they provide insight into the daily struggles faced by Pashtun women. In addition to being a form of poetry, landay are also social commentary, full of wit and humour, and are used to challenge the conventional norms and values of the Pashtun society. However, in recent years, the traditional Pashtun culture has undergone significant changes due to the impact of modernity, the influence of the media, and the ongoing conflict in Afghanistan. As a result, the tradition of landay is beginning to fade away, and there is concern that this beautifully rich and diverse poetic tradition may be lost forever. Despite these challenges, Pashtun people are working to keep the traditions alive by preserving and promoting Pashto landay through various cultural initiatives and programs. In today’s world, landay remains a powerful symbol of Pashtun culture, language and identity [3].

Pashtun hospitality

Hospitality is a cornerstone of Pashtun culture and is deeply ingrained in the social fabric of Pashtun society. Pashtuns consider hospitality to be a sacred obligation, and guests are highly respected in Pashtun society. In Pashtun culture, hospitality is not only limited to welcoming guests into one’s home but also extends to all forms of interactions, from formal meetings to everyday encounters. Pashtuns are known for their warm and welcoming nature, and they go out of their way to make guests feel comfortable and at home. When a guest arrives, it is customary for the host to offer food and refreshments, and often the host will insist that the guest partake in a meal. Traditionally, Pashtun households keep a separate room, called ‘guest room’ or ‘mehman khana,’ which is specifically reserved for guests. Pashtuns take great pride in their hospitality and see it as a reflection of their character and identity. They believe that by treating guests with respect and kindness, they are upholding the values and traditions of Pashtun culture. Throughout history, hospitality has played a crucial role in Pashtun society, particularly during times of conflict and war. Pashtuns have a strong sense of tribal identity, and during times of war, they would often provide refuge and protection to fellow Pashtuns or those seeking shelter from their enemies. Overall, Pashtun hospitality is a testament to the rich and vibrant culture of the Pashtun people [5]. It is a symbol of their generosity, kindness, and respect for others, and it continues to remain an important aspect of Pashtun culture to this day

Pashtun pride

Pashtun pride refers to the sense of pride and identity that Pashtun people have in their cultural heritage, language, customs, and traditions. Pashtuns are a proud and resilient people who have a long, rich history dating back centuries. They have faced numerous challenges throughout history, from colonialism, war, and political upheavals. However, despite these challenges, Pashtuns have managed to maintain their unique identity and cultural traditions. One of the main sources of Pashtun pride is their code of ethics, known as Pashtunwali, which constitutes the values and customs that guide Pashtun society. Pashtunwali emphasizes the virtues of hospitality, courage, loyalty, and honor, and forms the basis of Pashtun identity. Pashtuns are also known for their love of poetry, which has been a central part of their cultural heritage for centuries. Pashtun poetry is renowned for its beauty, passion, and depth, and has produced some of the most celebrated poets in the Islamic world. Pashtuns are fiercely protective of their language, Pashto, and consider it to be an essential part of their cultural identity. Pashtuns take great pride in their language and are known for their excellent command of it. Pashtun people are also proud of their traditional dress, which is distinctive and reflects their regional differences. The Pashtun dress is characterized by a long shirt, a loose-fitting trouser, and a turban or cap, and is often adorned with intricate embroidery and patterns. Overall, Pashtun pride is a symbol of the resilience and strength of the Pashtun people, who continue to hold on to their cultural heritage despite the many challenges they have faced over the years [10].

Results and Discussion

The results of this study shed light on various aspects of Pashtun culture and highlight their significance in shaping the lives of Pashtun individuals and communities. The Pashtunwali code of conduct was found to be deeply ingrained in Pashtun society, influencing their social interactions, values, and perceptions. This code emphasizes principles such as hospitality, revenge, justice, and honor, which are fundamental to maintaining the social fabric of the Pashtun community.

The study also revealed the vital role of the Pashto language and poetry in expressing Pashtun identity and cultural values. The works of prominent Pashto poets, including Khushal Khan Khattak and Rahman Baba, have not only enriched Pashto literature but also served as a means of preserving Pashtun cultural heritage.

Furthermore, the research demonstrated the significance of the tribal structure and leadership dynamics in Pashtun society. The jirga, consisting of tribal elders, plays a central role in decision-making and conflict resolution, ensuring the maintenance of social order and the preservation of tribal traditions. Tribal loyalty, honor, and collective decision-making were found to be integral to the Pashtun tribal system, strengthening the social cohesion of the community.

Conclusion

In conclusion, Pashtun culture is a rich and diverse tapestry that has shaped the lives of millions of individuals in the Pashtun community. From their strong sense of honor and hospitality to their deep-rooted traditions and customs, Pashtuns have fostered a unique cultural identity that reflects their history, values, and way of life.

One notable aspect of Pashtun culture is the code of Pashtunwali, which serves as a moral and ethical framework governing personal conduct. Pashtunwali emphasizes principles such as courage, loyalty, hospitality, and justice, and forms the basis of social interactions within the community. This code has been passed down through generations and continues to be a fundamental aspect of Pashtun identity.

Another important element of Pashtun culture is the significance of tribal structures and the concept of Pashtun tribalism. Pashtuns are organized into various tribes, each with its own distinct customs, traditions, and leadership structures. These tribes play a vital role in maintaining social cohesion and providing a sense of belonging among Pashtuns, as well as shaping their political and social dynamics.

Family holds great importance in Pashtun culture, and strong kinship ties are a cornerstone of their society. Pashtun families are typically patriarchal, with elders holding significant authority and respect. The extended family network, known as the zar, provides a support system and helps individuals navigate various aspects of life, including marriage, inheritance, and conflict resolution.

Pashtun culture is also deeply influenced by Islam, with the majority of Pashtuns being adherents of Sunni Islam. Islamic teachings and practices are intertwined with Pashtun traditions, influencing their values, beliefs, and everyday rituals. Mosques serve as important community hubs, and religious celebrations and observances are an integral part of Pashtun life.

Furthermore, Pashtun culture celebrates art forms such as poetry, music, and dance. Poetry, in particular, holds great significance, and Pashtun poets have historically played a vital role in preserving and transmitting their cultural heritage. Traditional music and dance, often accompanied by instruments like the rabab and tabla, are forms of expression and enjoyment that bring communities together.

While Pashtun culture has deep historical roots, it also continues to evolve and adapt in the modern world. Pashtuns are actively engaged in various sectors, including politics, education, and business, contributing to their society and the broader global community.

In summary, Pashtun culture encompasses a wide array of traditions, customs, and values that have endured over centuries. From the code of Pashtunwali to the significance of tribal structures, the importance of family, the influence of Islam, and the celebration of art forms, Pashtun culture remains a vibrant and integral part of the identity of the Pashtun people.

References

1. Ahmed, R. (2017). Pashtunwali: An Ethical and Legal Framework for the Pashtun Society. Journal of Public Affairs, 17(2): e1615.

2. Akhtar, M. (2009). Pashtunwali: The Code of Honour and Ethics of Pashtun People. PhD Thesis. University of Peshawar.

3. Baakza, B. (2013). Understanding the Role of Pashtunwali in the Pashtun Society. South Asian Journal of Management, 20(3): 96-115.

4. Iqbal, W. (2014). Pashtunwali: An Ancient System of Control in the Pashtun Society. Journal of Political Studies, 21(2): 89-109.

5. Kakar, M. H. (1997). Pashtunwali: A Code of Ethics for Tribal Life. Asian Journal of Social Science, 25(1): 81-101.

6. Khan, A. H. (1993). Pashtunwali as the Code of Honor and Solidarity in Pashtun Culture. Journal of Indo-European Studies, 21(3/4): 299-311.

7. Sami, R. A. (2015). The Relevance of Pashtunwali in Contemporary Afghanistan. Strategic Studies Quarterly, 9(1): 118-141.

8. Sabir, M. A. (2019). Pashtunwali and Afghanistan: An Ethical Framework for Peace and Stability. London Journal of Research in Humanities and Social Sciences, 6(1): 47-55.

9. Tariq, F., & Khan, S. A. (2013). Understanding the Pashtun Culture through the Lens of Pashtunwali. International Journal of Business and Social Science, 4(17): 94-101.

10. Yusufzai, H. (2014). Pashtunwali: An Ethical Code for Life and Governance. Journal of Alternative Perspectives in the Social Sciences, 6(3): 476-494.

په ژباړه کې د مبدا او موخنې ژبې د کلمو تعادل

Equivalences of words in source and target languages ​​in translation

په ژباړه کې د مبدا او موخنې ژبې د کلمو تعادل

Associate professor Asadullah waheedi1 and assistant professor Ehsanullah pamir2

1. Kabul university, language and literature faculty, Pashto department
2. Paktia university, language and literature faculty, Pashto department

Abstract:

In translation, the principle of equivalence is still significant, and this principle is divided into details, one of which is the equivalence of words. Linguistic elements and especially words cannot study simply and single, but are related to the culture, values, experiences and environment of a language, because of this, the discussion of the equivalence of words in translation becomes complicated. Words have different meanings, sometimes words convey the primary meaning, sometimes its meaning becomes implicated, and when it comes besides other words change their meaning. Sometimes it happens that the same word has opposite meanings in two places, so it is important for the translator to understand these meanings and find an alternative for them in the target language. In the discussion of word equivalence, it is not necessary to find one word for the source language word in the target language, but the important thing is that the cooperation of one or more words has the same role and meaning value as in the source language, it must also have in the target language. Accordingly, sometimes a word of the source language becomes several words in the target language, sometimes it becomes a sentence or sentences and even long descriptions. Sometimes the translator needs to borrow the word of the source language and sometimes needs to explain this borrowed word. It also happens that a word of the source language is equivalent to a word of the target language, but it is necessary to add an adverb or another word. Accordingly, the translator should understand all these nuances and use them for a better translation.

Key words: Equivalence, natural equivalence, lateral equivalence, source language, target language, meaning of words

لنډیز

په ژباړه کې د تعادل اصل لا هم کارنده دی او دا اصل بیا په جزیاتو وېشل کېږي چې یو پکې د کلمو تعادل دی. ژبني عناصر او بیا کلمې ساده او مجرد نه مطالعه کېږي، بلکې د یوې ژبې له فرهنګ، ارزښتونو، تجربو او چاپیریال سره تړلي وي،‌ همدا لامل دی چې په ژباړه کې د کلمو د تعادل بحث پېچلی کېږي. کلمې بېلابېلې ماناوې لري،‌ کلمې کله لومړنۍ مانا لېږدوي، کله یې مانا ضمني وي او همداسې له نورو کلمو سره په څنګ کې خپله مانا بدلوي. داسې هم پېښږي چې یوه کلمه دې په دوو ځایونو کې آن متضادې ماناوې ولري، له همدې کبله د ژباړن لپاره ددغو ماناوو درک مهم دی، چې بیا یې په موخنه ژبه کې بدیل پیدا کړي. د کلمو د تعادل په بحث کې دا حتمي نه ده چې موږ دې د مبدا ژبې د یوې کلمې لپاره حتمي په موخنه ژبه کې یوه کلمه پیدا کړو، بلکې مهمه دا ده چې د یوې یا څو کلمو پر مټ همغه مانايي رول او ارزښت چې د مبدا ژبې کلمه یې لري،‌ په موخنه کې هم خوندي شي. له همدې کبله د مبدا ژبې یوه کلمه کله په موخنه کې په څو کلمو اوړي، کله په جمله او آن په جملو او اوږده تشریح اوړي. کله ژباړن اړ شي چې د مبدا ژبې کلمه پور کړي او کله خو بیا د همدې پور کړې کلمې تشریح ته هم مجبورېږي.‌ داسې هم کېږي چې د مبدا ژبې کلمه د موخنې ژبې له یوې کلمې سره معادله وي،‌ خو د یو قید یا یوې بلې کلمې ور زیاتولو ته یې اړتیا وي. له همدې کبله ژباړن باید دا ټولې باریکۍ درک کړي او د غوره ژباړې لپاره ترې کار واخلي.‌

سریزه

د ژباړې یو مشهور پېژند دا دی چې په موخنه ژبه کې په تر ټولو «نږدې معادل» د مبدا ژبې د متن بیا لیکل ژباړه ده. له دې سره دا بحث را پورته کېږي چې «نږدې معادل» یعنې څه؟ ځینې پوهان وايي چې خبره د ارزښت ده، یعنې دا چې د موخنې ژبې متن هم باید همغه ارزښت ولري چې د مبدا ژبې متن یې لري. یا ژباړل شوی متن باید هغه رول ولوبوي چې د مبدا ‌ژبې متن یې لوبوي. له دې کبله چې یو متن یوازې نه مطالعه کېږي،‌ بلکې بهرنی تړښت لري،‌ لکه فرهنګي تړښت، نو دا شونې ده چې د یوه متن ټول ارزښتونه او تړښتونه دې بلې ژبې ته ولېږدول شي؟ پر تعادل بیا په بېلابېلو برخو کې بحث کېږي.‌ یوه برخه پکې د کلمو تعادل دی، یعنې دا چې د مبدا ژبې د کلمو لپاره په موخنه ژبه کې معادلې کلمې پیدا شي. موږ په دې لیکنه کې د تعادل پر همدغه ډول تمرکز کوو. لومړی دا تیوري سمه ده چې د مبدا ژبې د کلمو لپاره باید په موخنه ژبه کې معادلې کلمې پیدا شي او که نه؟ ددې تر څنګ د کلمو په بېلابېلو مانیز اړخونو باندې بحث کوو او د کلمو بېلابېلې ماناوې را اخلو. ورسره پر دې هم بحث کوو چې د مبدا ژبې کلمې په موخنه ژبه کې له څه ډول معادلونو سره مخ کېدای شي او ټولې هغه لارې چارې بیانوو چې د کلمو د تعادل په برخه کې له یوه ژباړن سره مرسته کوي.

کلیدي وییونه: تعادل، طبیعي تعادل، یو اړخیز تعادل، مبدا ژبه، موخنه ژبه، د کلمو مانا

په ژباړه کې تعادل

د شلمې پېړۍ په نیمايي کې د ( تعادل) اصطلاح په ژباړه کې مروجه شوه. په ۱۹۶۰ او ۱۹۷۰ کلونو کې یې اوج و. د تعادل لومړنۍ مانا دا وه چې کېدای ش‍ي د مبدا متن او ژباړه یې یو ډول وي. یا د مبدا ژبې متن په موخنه ژبه کې باید په تر ټولو نږدې معادل وژباړل شي.‌ ځینو پوهانو د طبیعي تعادل خبره یاده کړه او ویې ویل چې تعادل باید طبیعي وي،‌ خو وروسته ورسره له دې کبله مخالفتونه وشول چې د طبیعي تعادل بحث ښايي په هغو ژبو کې څه ناڅه وي چې ګډ فرهنګ یا نږدې فرهنګ لري،‌ خو په هغو ژبو کې به دا پیکه وي چې سره لرې دي. د بېلګې په ډول اروپايي ژبې یو بل ته نږدې فرهنګ لري، خو که ژباړه د انګلیسي او عربي ترمنځ کېږي، نو پکې د طبیعي تعادل بحث ممکن نه دی. د طبیعي تعادل مانا دا وه چې کله له (الف) ژبې (ب) ته یوه کلمه ژباړل کېږي،‌ نو له (ب) ژبې باید (الف) ته د همدې کلمې ژباړه کټ‌مټ هغسې وي،‌ لکه په پیل کې چې وه.‌ له دې وروسته د یو اړخیز تعادل بحث را پورته شو، په یو اړخیز تعادل کې خبره دا وه چې له (الف) ژبې (ب) ته باید ژباړه په نږدې معادل وشي، خو حتمي نه ده چې بیا دې د‌ (ب) ژبې همدا معادل په (الف) ژبه کې کټ‌مټ د لومړۍ کلمې یا متن په شان وي.

د تعادل اصل په ۱۹۸۰ کلونو کې تر پوښتنې لاندې راغی، بې دقته او د محدودې لمنې لرونکی وګڼل شو. په دې اړه نیوکې ماري اسنل – هورن بې پیل کړې. نوموړې وویل (( ددې اصل کارول د ژبو ترمنځ تېروتنه ده، ځکه چې د ژبو ترمنځ ورته‌والی محدود دی.‌)) (پېم، ۲۰۱۸: ۳۰).

هغوی چې د ژباړې ددې اصل مخالفت یې کاوه، خپل دلایل یې راوړل او استدلال یې کاوه چې د ژبو ترمنځ توپیرونه ددې سبب کېږي چې د تعادل ادعا ناسمه ثابته شي. بسنېټ (bassnett) پر دې باور دی چې ممکنه نه ده چې د مبدا او موخنې ژبې متن دې یو شان وي. نوموړی وايي: (( آن د یوه متن دوې ژباړې یو ډول نه وي، بیا چې خبره د مبدا او موخنې ژبې شي، دا ممکنه نه ده چې یو شان دې وي)) (بسنېټ، ۱۹۸۸: ۳۶)

ژبې یوازې د څېزونو د نومونو ټولګه نه ده،‌ بلکې په ژبه کې پېچلي مفاهیم شته چې له نورو ژبو او فرهنګونو سره توپیر کوي. ځینې خو آن پر دې باور دي چې هره ژبه جلا نړۍ لید لري.‌ نو له همدې کبله په ژباړه کې د تعادل هڅه ژباړن له سختو ستونزو سره مخ کوي.‌ په ژبنیو توپیرونو کې ښايي بحث د جوړښتونو وي، چې دا لویه ستونزه نه ده، خو فرهنګي توپیر د تعادل بحث لا پېچلی کوي. ‌مشهور ژباړن او تیورسن یوجین نایډا وايي: (( فرهنګي تفاوت د ژبو د جوړښتونو له تفاوت زیات ژباړن له پېچلو او سختو ستونزو سره مخ کوی.‌)) (نایډا، ۱۹۸۲: ۱۶۱)

په ژباړه کې د تعادل بحث له ټولو مخالفتونو سره سره بیا هم یو مهم اصل ګڼل کېږي او هڅه کېږي چې د سمې ژباړې لپاره دا اصل مراعات شي. له پراخو مخالفتونو وروسته وویل شول چې په تعادل کې خبره دا نه ده چې دواړه دې یو شان وي،‌ بلکې د موخنې ‌ژبې متن دې همغه ارزښت او رول ولري چې د مبدا ژبې متن یې لري. له دې سره تعادل په ځینو برخو کې ممکن ښکاري،‌ خو په ځینو برخو کې ښايي ناممکن وي او د متن ډول او د ژبو څرنګوالی له دې سره تړلی وي چې تعادل ممکن یا ناممکن کړي. خو اصلی تمرکز پر دې دی د موخنې ژبې متن باید هغه ارزښت ولري چې د مبدا ژبې متن یې لري.‌ په دې اړه لطیفي پور ساعدي وايي:‌ (( د ژباړن دنده دا ده چې هغه شرایط او زمینې برابرې کړي چې په هغو کې د اصلي متن لیکوال وکولی شي د موخنې ژبې د متن له لوستونکي سره اړیکه ټینګه کړي او اغېز پرې وکړي. دا شرایط او زمینه هغه وخت برابرېږي چې د موخنې ژبې متن د ارتباطي ارزښت له اړخه د مبدا ژبې له متن سره «معادل» او «یو شان» وي.)) (‌لطیفي پورساعدي، ١٣٧١: ٧٩).

جولیان هاوس هم همدې ته ورته نظر لري او وايي چې د تعادل مانا یوشانوالی نه دی،‌ بلکې د ارزښت او رول یووالی دی. نوموړي وايي:‌ (( کله چې وايو دواړه څېزونه معادل دي، زموږ موخه دا نه ده چې دا دواړه یوشان دي، بلکې موخه مو دا ده چې چې دواړه ګډ ټکي لري او رول یې یوشان دی.)) ( هاوس، ۱۳۸۸: ۳۶)

دا باید هېره نه کړو چې د مبدا او موخنې ژبې ترمنځ هر اړخیز تعادل چې پکې هېڅ کم او زیات نه شي، ناممکن دی، نو ځکه دا تعریفونه هم ناسم دي چې کره ژباړه هغه ده چې د مبدا ژبې مفهوم پوره موخنې ژبې ته انتقال شي. یا لکه د کورش صفوي تعریف چې وايي: (( سمه او بریالۍ ژباړه هغه ده چې د مبدا متن معادله، برابره او ورسره یو شان وي. له دې اړخه اېډیال ژباړه هغه ده چې د مبدا ژبې متن له کوچني کموالي او زیاتوالي پرته موخنې ژبې ته وژباړل شي.)) ( صفوي،۱۳۷۱‌ :‌۹)‌ البته دا ډول تعریفونه یوازې نظریې پاتې کېدای شي، خو کله هم عملي بڼه نه خپلوي او یا هم په استثنايي حالتونو کې ښايي عملي شي.‌

تعادل په مختلفو برخو کې مطرح کېدای شي، یو ویش د لطیفي پور سعادي دی. نوموړی وايي چې لاندې برخې د ژبو ترمنځ په تعادل کې مطرح کېدای شي: ((‌ ۱- وییونه vocabulary ۲- جوړښت structure ۳- سکښت، بافتار texture ۴- د جملې مانا – د کلام مانا sentence meaning vs Utterance meaning ۵- د ژبې تنوع – language varieties ۶- مخکني تصورات preposition ۷- ادراکي اغېزې cognitive effect ۸- د ښکلا پېژندنې اغېز Aesthetic Effect)) ( لطیفی‌پور ساعدي،۱۳۷۱: ۷۹)

دا هره برخه جلا بحث غواړي، خو موږ دلته یوازې د کلمو ترمنځ پر تعادل بحث کوو.

د کلمو/ وییونو تعادل

د تعادل په اصل کې لومړنی بحث د کلمو د تعادل دی. دا بحث تر ډېره د ژباړې هغه پوهان مطرح کوي چې په ‌ژباړه کې پر امانت ساتنه ټینګار کوي. ددې بحث لومړنۍ عملي بڼه ټکی پر ټکي ژباړه ده، چې له نیوکو سره هم مخ ده. ځینې پوهان بیا پر دې باور دي چې موږ د کلمو تعادل په پام کې نیسو، خو حتمي نه ده چې ټکی پر ټکي ژباړه دې وکړو، بلکې په دې برخه کې شته لارښوونې له موږ سره مرسته کوي چې هغه ستونزې چې په ټکی پر ټکي ژباړه کې دي، حل کړو.‌ د کلمو د تعادل بحث ستونزمن دی، ځکه له یوه اړخه کلمې په یوه ژبه کې متفاوتې ضمنې ماناوې لري چې کله آن په مترادفو او هم‌مانا کلمو کې انتخاب ستونزمن شي. له بله اړخه کلمې ځانګړی فرهنګي ارزښت لري چې په دې ډول یې بلې ژبې ته لېږدول ستونزمن دي.‌ کله کلمې دیني، محیطي او جغرافیوي تړښت پیدا کوي چې بیا ستونزه لا پېچلې شي او آن ځینې کلمې ددې وړ کوي چې ونه ژباړل شي. ددې تر څنګ دا بحث هم دی چې کلمې واقعیتونه منعکسوي؟‌ په دې اړه بېکر د پالمر یو نقل قول راوړي: ((‌کلمې په هغه اندازه د بهرنۍ نړۍ واقعیت نه منعکسوي،‌ څومره چې خلک ورسره تړښت لري.)) ( بیکر، ۱۹۹۲: ۱۸)

د کلمو په تعادل کې بل بحث د کلمو بېلابېل مانايي اړخونه دي. کلمې کله یوه او لومړنۍ مانا ولري،‌ خو کله ضمني مانا هم لېږدوي. ددې تر څنګ کلمې د نورو کلمو په څنګ کې او یا په بېلابېلو نحوي ترکیبونو کې خپله مانا بدلوي، یا کله په یوه فرهنګ او جغرافیه کې ځانګړې مانا پیدا کوي. ددې تر څنګ تجربې، اېډیولوژۍ او فرهنګونه هم کلمو ته مانیز لوري ورکوي، چې دا ټول د بحث وړ دي. خو له دې سره سره دا باید هېره نه کړو چې ژباړه په هر ډول چې وي د مبدا متن یوه برخه مانا له لاسه ورکوي،‌ لکه نیومارک چې د ژباړې له تعریف سره یو ځای دا خبره یادوي، نوموړي وایي: (( ژباړه هغه فن دی چې هڅه کوي یو لیکلی یا شفاهي پیغام په بله ژبه کې د همغه پیغام ځایناستی کړي. په دې کار کې یوه برخه مانا د بېلابېلو لاملونو له مخې لوېږي.)) )نیومارك، ١٩٨٨: ٧(

له دې سره تعادل له موږ سره مرسته کوي چې تر ډېره مانا وساتو او په دې کې یوه مهمه لاره د کلمو تعادل دی. ددې لپاره چې دا بحث لا روښانه شي، موږ دلته د کلمو بېلابېل مانیز اړخونه تشریح کوو.

۱- ارجاعي مانا (Referential meaning )

ارجاعي مانا د یوې کلمې لغوي او لومړنۍ مانا ده، هغه چې که کلمه له متن څخه و ایستل شي، همدا مانا ورکړي. دې ته د کلمې اصلي، مرکزي یا جوهري مانا هم وايي. دا په اصل کې‌ د کلمې لغوي مانا ده چې یوازې او د خبرو له سیاق پرته په نظر کې نیول کېږي. د بېلګې په ډول «ډبره» یوه ځانګړې مانا لري، چې بهرنۍ نړۍ کې یې موږ وینو،‌ ښايي ډبره کله په نحوي ترکیبونو کې خپله مانا بدله کړي، لکه؛ « د ډبرې زمانه»، خو لومړنۍ او اصلي مانا یې ارجاعي مانا ګڼل کېږي.‌ اوس که له متن او سیاق پرته موږ «ډبره» یادوو، ذهن مو همدې لومړنۍ مانا ته ځي.

پکار ده چې ژباړن د ژباړې پر مهال لومړی د کلمې ارجاعي مانا ته پام واړوي، که په متن کې د لیکوال موخه ارجاعي مانا نه وه، بیا دې د متن سیاق، د متن سکښت یا له متن د باندې د متن تړښت او قرینې ته چې د کلمې مانا بل لوري ته وړي، پام وکړي.

۲- مفهومي/تجربي مانا ( connotative meaning )

کله ځینې کلمې داسې وي چې د ارجاعي یا لومړۍ مانا تر څنګ د تجربې په پای کې یا په یوه ځانګړې دوره یا فرهنګ کې یې کارول ددې لامل کېږي چې یوه بله ځانګړې مانا هم پیدا کړي. ددې ډول کلمو د معادل ‌پیدا کولو لپاره لومړی ګام دا دی چې په مبدا ژبه کې د کلمې دا ډول مانا درک شي. دا کار هغه څوک کولی شي چې د مبدا ژبې په فرهنګ او هلته د کلمو په دغه ډول تړښت پوه شي. له هغه وروسته بیا دا ډول کلمې ژباړل کېدای شي.‌ د بېلګې په ډول په افغانستان کې د کمونستي رژیم د واکمنۍ پر مهال د دري ژبې «رفیق» کلمې یوه ځانګړې مانا پیدا کړې وه. که څه هم هغه وخت په پښتو کې ددې کلمې پر ځای «ملګری» کلمه کارېدله او د دري همغه مانا یې ورکوله، خو که اوس څوک د کمونیستي دورې ادبیات ژباړي، نو هغه وخت په خاص سیاق کې کارول شوی «رفیق» کلمه باید داسې وژباړي چې خپله همغه مانا ولېږدوي. که همدا د پښتو «ملګری» د دري «رفیق» په همدې ځانګړې مانا څوک عربي ته ژباړي، نو باید یوازې د کلمې ارجاعي مانا ته ونه ګوري، بلکې دې ته وګوري چې دا کلمه په خاص سیاق کې په څه مانا کارول کېده. یا د پښتو «نر» کلمه چې یوازې د انګلیسي «male» ته نه کارول کېږي، بلکې له فرهنګ سره به تړاو کې یوه ځانګړې مانا هم لري چې انګلیسي ته د ژباړې پر مهال باید ورته پام وشي. همداسې په پښتو کې «سرکوزی/ خوګ» د یوه حیوان د نامه تر څنګ بله مانا هم لري، چې بلې ژبې ته د ژباړې پرمهال باید هېره نه شي. دلته ژباړن یوازې ارجاعي اړخ نه،‌ بلکې تجربي اړخ یې هم باید ولېږدوي. ددې لپاره کله اړتیا وي چې د مبدا ژبې یوه کلمه په موخنه ژبه کې پر یوه یا څو کلمو واوړي او یا هم په یوه جمله یا څو جملو کې تشریح شي.

۳- نحوي/همایشي مانا Syntagmatic relations))

دا هغه مانا ده چې کلمه یې هغه وخت پیدا کوي چې له نورو کلمو سره راشي. یعنې ځینې کلمې داسې دي چې کله له نورو کلمو سره راشي، یا په متفاوتو نحوي ترکیبونو کې راشي،‌ نوې مانا پیدا کوي. یعنې کلمې په متفاوتو نحوي ترکیبو کې او یا هم له نورو کلمو سره په راتلو نوې ماناوې پیدا کوي.‌ له همدې کبله ژباړن باید دې باریکۍ ته پام وکړي او معادل یې داسې پیدا کړي چې همدا مانا ورسوي. مثلا په فارسي کې د «فاسد» کلمه له بېلابېلو کلمو سره راځي او بېلابېلې ماناوې لري.‌ لکه: (میوه فاسد، تخم فاسد، شخص فاسد، دندان فاسد...)

سره له دې چې موږ په پښتو کې د «فاسد» کله کاروو،‌ خو د فارسي په پورتنیو ټولو ترکیبونو کې د «فاسد» کلمه نه راوړو: موږ وایو: ( خوسا شوې مېوه/خرابه شوې مېوه، خوسا شوې هګۍ، فاسد شخص، چینجي وهلی غاښ/ خراب شوی غاښ، یا تور شوی غاښ...)

دغسې ژباړن باید پوه وي چې کلمې په متفاوتو نحوي ترکیبونو کې متفاوتې ماناوې لري او هغه په هره ژبه کې هغسې نه وي.

۴- ضمني مانا (implied meaning)

په مبدا ژبه کې ځینې کلمې ضمني مانا او پیغام لېږدوي. دا ډول کلمې لیکوالان په شعوري ډول کاروي، چې د اصلي مانا تر څنګ ضمني مانا انتقال کړي. ژباړن باید د ژباړې پر مهال دې چارې ته پام وکړي، هسې نه چې د کلمې لپاره داسې بدیل پیدا کړي چې ضمني مانا ونه لېږدوي. دلته پکار ده چې له اصلي معنا سره یو ځای په معادل کې تمرکز پر ضمني مانا هم وشي،‌ ځکه ضمني مانا د لیکوال اصلي موخه ده. لکه موږ وایو چې «ځوانیمرګ شو.» دلته دوې خبرې کوو، یو دا چې مړ شو، بل دا چې په ځوانۍ کې مړ شو. په ځوانۍ کې مړه کېدل ضمني مانا ده چې باید هېره نه شي.‌ په ضمني مانا کې د لیکوال احساسات یا نظر هم په یو ډول لیدلی شو. د بېلګې په ډول کله چې لیکوال وايي چې « احمد شهید شو» دلته د «شهید» کلمه یوازې ددې لپاره نه ده کارول شوې چې احمد وژل شوی او نور ژوندی نه دی، بلکې دلته لیکوال د احمد مرګ ته د « شهادت» په سترګه ګوري او په دې ډول لیکوال ضمني مانا او خپل احساسات هم لېږدوي.

۵- سبکي مانا (Stylistic meaning )

په یوه ژبه کې کله څو مترادفې یا هم‌مانا کلمې وي، خو د سبک لپاره یوه ټاکل شوې وي. د ژباړې پر مهال هم ښايي د یوې کلمې څو بدیلونه وي، خو هغه کلمه باید وټاکل شي چې د مبدا ژبې د متن د سبک په ساتلو کې مرسته وکړي.‌ په بله وینا سبکي مانا د ټولنیزو شرایطو او د کارونې د موقعیت څرګندونکې ده، د بېلګې په ډول د ویناوال او مخاطب اجتماعي حالت د هغوی ترمنځ د اړیکې ډول څرګندوي چې صمیمي، که رسمي ده، یا ترینګلې او که بل ډول.‌ د بېلګې په ډول موږ له یو نارینه په لاره د یو آدرس پوښتنه کوو، ښايي دا څو ډوله وي:

• کاکا/ تره! ابن سینا روغتون چېرته دی؟
• ځوانه! ابن سینا روغتون چېرته دی؟
• زویه! ابن سینا روغتون چېرته دی؟
• وروره! ابن سینا روغتون چېرته دی؟
• حاجی صاحب! ابن سینا روغتون چېرته دی؟
• ماما! ابن سینا روغتون چېرته دی؟

دلته لومړی شخص مخاطب نه پېژني،‌خو هغه ته ګوري او بیا ورته هغسې کلمه کاروي.‌ که دا کلمې بلې ژبې ته ژباړل کېږي، ایا هلته هم مشر سړي ته څوک تره/کاکا یا ماما وايي او همدا ورته کاروي؟‌ یا ځوان ته همداسې خطاب کوي چې «ځوانه!»؟ همداسې مشر سړی کشر ته «زوی» کلمه کارولی شي؟ له بله اړخه په یوه غیر اسلامي ټولنه کې «حاجي صاحب» یو ناآشنا مفهوم دی، دا به څنګه ژباړل کېږي؟‌ همدا د کلمي سبکي یا سټایلي اړخ دی چې پکې د لومړي شخص او مخاطب د اړیکې ډول څرګندېږي.‌ له همدې امله په ژباړه کې د داسې بدیل راوړل مهم دي چې دا اړیکه وساتلی شي.‌

۶- سمبولیکه مانا(Figurative meaning)

کله کلمې په یوه ټولنه یا فرهنګ کې د یو څه لپاره پر سمبول اوړي او هلته بیا د ارجاعي مانا پر ځای سمبولیکه مانا ورکوي. دا ډول مانا تر ډېره په ادبیاتو کې کارول کېږي، خو په ولسي ژبه کې یې هم کارول عام وي. ژباړن باید د ژباړې پر مهال دې ته پام وکړي چې د کلمې سمبولیکه مانا شته او که نه او که وي، باید په موخنه ژبه کې یې مناسب معادل پیدا کړي. دا یو څه ستونزمن کار دی، ځکه چې په بېلابېلو ټولنو او فرهنګونو کې ارزښتونه توپیر کوي،‌ نو ورسره سمبولونه هم توپیر کوي. په یوه ټولنه کې یو څه مثبت مانا لري،‌ خو په بله ټولنه کې منفي.‌ د بېلګې په ډول په افغانستان کې «حیا» د نجلۍ لپاره مثبت صفت دی، خو په لوېدیځ کې به دا نه وي. یا په افغانستان کې به «اوږده وېښتان» د ښایست سمبول وي،‌ خو په اروپايي هېوادونو کې نه دی.‌

۷- صرفي مانا

د کلمې صرفي یا مورفولوژيکي جوړښت مهم دی. کله یوه کلمه په نومیز حالت کې یوه مانا لري، خو کله چې له همغې کلمې فعل او صفت جوړ شي، ممکن په مانا یې کې یې ډېر بدلون راشي. صرفي مانا موږ په تصریفي ژبو کې ډېره وینو،‌ خو په پښتو کې یې هم مثالونه شته. مثلا موږ « ګرځېدل» لرو، چې ترې ډېرې کلمې جوړې شوې دي. ( ګرځنی، ګرځندوی، ګرځنده...) دا یې نومیز حالتونه دي او متفاوتې ماناوې لري.‌ په دې ډول موږ باید د ژباړې پر مهال د کلمو دغه اړخ ته پام وکړو او وګورو چې په صرفي بدلون سره په مانا کې هم بدون راغلی دی او که نه.

د کلمو د تعادل ډولونه

د کلمو د تعادل په اصل کې حتمي نه ده چې موږ دې یوې کلمې ته حتمي یوه کلمه بدیل پیدا کړو، بلکې مهمه دا ده چې بدیل پیدا کړو او هغه رول او ارزښت چې د مبدا ژبې کلمه یې په یوه متن کې لوبوي، موخنې ژبې ته یې په یو ډول ولېږدوو. ددې لپاره له لاندې حالتونو سره مخ کېږو:‌

۱- یوه کلمه پر یوې

کله د مبدا ژبې یوه کلمه په موخنه ژبه کې په یوه کلمه ژباړل کېدای شي. دا ډول برابري تر ډېره د کلمو په ارجاعي یا اصلي مانا کې وي.‌ یعنې د مبدا ژبې په متن کې کارول شوې کلمه ارجاعي مانا لري او په موخنه ژبه کې ژباړن همداسې یوه بدیله کلمه ورته کاروي چې ارجاعي مانا ولري. دا اسانه چاره ده، خو کله داسې وي چې ژباړن په مبدا ژبه کې د کلمې ارجاعي مانا سمه نه وي درک کړې، نو ځکه په موخنه ژبه کې ورته معادله کلمه نه شي پیدا کولی. کله داسې وي‌ د مبدا ژبې په متن کې د استفاده شوې کلمې د ارجاعي مانا لپاره، په موخنه ژبه کې څو مترادفې کلمې وي. د بېلګې په ډول د فارسي ژبې د «سنګ» کلمې لپاره موږ په پښتو کې «ډبره»، «کاڼی» او «تېږه» کلمې لرو، په داسې حال کې به ژباړن د مانا سبکي اړخ ته پام کوي او مناسبه کلمه به ورته ټاکي. ددې تر څنګ په سمبولونو کې هم ښايي یوه کلمه پر یوې واوړي. ددې تر څنګ خاص نومونه، شمېرې او د ځینو عیني څېزونو نومونه هم په دې کټه‌ګورۍ کې راتللی شي چې په ټولو فرهنګونو کې شته.‌

۲- یوه کلمه پر څو

کله داسې داسې وي چې د مبدا ژبې یوه کلمه په موخنه ژبه کې څو ماناوې ولري. په دې وخت کې باید ژباړن کلمه په متن کې وګوري، سیاق او قراینو ته یې وګوري او بیا پیدا کړي چې دلته د لیکوال موخه څه ده. د اصلي موخې له درک وروسته به بیا په موخنه ژبه کې اصلي مانا ورته ټاکي. موږ ډېر وخت له داسې واقعیت سره مخ کېږو چې یوه کلمه په یوه جمله کې داسې مانا ورکوي چې همغه کلمه یې په بله جمله کې نه ورکوي، ورسره متفاوته او حتی کله متضاده وي. په داسې وخت کې موږ د سیاق او قرینو په مرسته د کلمو اصلي مانا درک کولی شو او بیا یې په موخنه ژبه کې بدیل پیدا کولی شو.‌

۳- څو کلمې پر یوې

داسې هم کېږي چې د مبدا ژبې څو کلمې په موخنه ژبه کې یو بدیل ولري. یعنې د مبدا ژبې څو کلمې په موخنه کې په یوه کلمه وژباړل شي. په دې وخت کې ژباړن باید د موخنې ژبې د کلمې مخ ته داسې صفتونه، قیدونه یا نور څه زیات کړي چې د هغو په مرسته د موخنې ژبې د کلمې سمه مانا ولېږدول شي. د بېلګې په ډول په عربي ژبه کې په مخاطب کې هم مونث او مذکر توپیر کوي، په عربې وايي‌: «هذا کتابکَ»، «هذا کتابکِ» توپیر یوازې د «ک» د زور او زېر دی. اوس که موږ دا پوښتو ته ژباړو، د مانا د کره لېږد لپاره باید داسې ولیکو: «دا ستا (مذکر) کتاب دی.»، «دا ستا ‌(مونث) کتاب دی.» او حتی په تفصیل کې دا ورسره لیکلی شو چې په «لومړۍ جمله کې د ویناوال مخاطب نارینه دی او په دویمه کې ښځینه.»‌ په دې ډول موږ د عربي جملې پوره مانا لېږدولی شو.‌

همداسې که له پښتو دري ژبې ته ژباړه کوو، موږ په پښتو کې نارینه او ښځینه لرو او بیا یې په جمع کې هم لرو. د بېلګې په ډول موږ په پښتو کې وایو: ( هغه راغی)، ( هغه راغله) اوس په دري ژبه کې موږ د کره ژباړې لپاره یوه کلمه ور زیاتوو: « او (مذکر) آمد»، « او (مونث) آمد». دلته د یوې کلمې په زیاتولو سره ستونزه حل شوې ده.‌

۴- یوه کلمه پر هېڅ

کله داسې وي چې د مبدا ژبې یوه کلمه په موخنه ژبه کې هېڅ بدیل نه لري. دا چې ولې داسې ده، لاملونه یې ډېر دي، دلته پرې بحث نه کوو، خو ژباړن کولی شي چې دلته درې لارې وکاروي:

۱- د مبدا ژبې کلمه پور کولی شي او ګټ مټ یې کارولی شي.

۲- د یوې کلمې لپاره څو کلمې، ترکیب یا جمله کارولی شي (یعنې د مبدا اژبې له راوړلو پرته یې مانا په څو کلمو، ترکیب یا جمله کې لیکلی شي.)

۳- د مبدا ژبې د کلمې پور کول، خو ورسره د تفسیر او تشریح راوړل.

لومړۍ لاره هغه وخت کارول کېدای شي چې کله د موخنې ژبې لوستونکي د مبدا ژبې د کلمې پر مانا او دلالت پوه وي، خو په خپله ژبه کې ورته بدیل نه وي.‌ موږ ډېرې داسې کلمې لرو، لکه:‌ کمپیوتر، قلم، کتاب، بانک...

خو کله داسې وي چې د موخنې ژبې لوستونکي د پردۍ ژبې د کلمې لپاره نه یوازې بدیل نه لري، بلکې پر مانا، مفهوم او دلالت یې هم نه پوهېږي.‌ که دا کلمه موږ پور کوو،‌ نو پکار ده چې تعریف او تشریح یې هم ورسره راوړو.‌ د بېلګې په ډول موږ دیني متون ژباړو، د «قذف»‌ کلمې سره مخ کېږو، موږ قذف ته بدیل کلمه نه لرو، نو د «قذف» کلمه پور کوو، په موخنه ژبه کې یې لیکو او تشریح ورسره راوړو. که دا تشریح او توضیح لنډه وه، د متن منځ کې یې په قوسونو کې لیکو،‌ خو که اوږده وه، بیا په لمنلیک کې تشریح او توضیح راوړو. دا هم باید هېره نه کړو چې که د ژبې الفبا توپیر وکړي، د بېلګې په ډول د انګلیسي کومه کلمه پور کوو، تشریح یې راوړو، نو ښه ده چې انګلیسي بڼه یې هم په قوسونو یا لمنلیک کې راوړو. دا چاره له لوستونکي سره مرسته کوي چې اصلي کلمه په همغه مبدا ژبه کې پیدا کړي.

۵- یوه کلمه پر جز

کله داسې وي چې د مبدا ژبې یوه کلمه پراخه مانا لري، یا یې مانا څو اړخونه لري، په موخنه ژبه کې پوره بدیل ورته نه پیدا کېږي، بلکې شته بدیل یې د مانا یو جز یا یو اړخ بیانوي. یعنې دلته د موخنې ژبې بدیل د مبدا ژبې د کلمې د مانا ټول اړخونه نه را نغاړي، بلکې یوازې یو برخه یې رانغاړي او د مانا د نیمګړتیا لامل ګرځي.‌ که ژباړن له داسې ستونزې سره مخ کېږي، نو کولی شي چې د صفتونو، قیدونو او نورو کلمو په مرسته د مبدا ژبې د کلمې مانا تکمیل کړي. د بېلګې په ډول موږ په دیني ژباړه کې د ( رحمان او رحیم) کلمې ژباړو، نو دواړه مهربانه او رحم کوونکی مانا لري، خو کله چې رحمان ژباړو، وایو چې «په عام ډول» رحم کوونکی او کله چې رحیم ژباړو، نو وایو چې «په خاص ډول» رحم کوونکی. اوس دلته «په عام ډول او په خاص ډول» قیدونو له موږ سره مرسته وکړه چې مانا تر ډېره ورسوو.

پایله

په ‌ژباړه کې د مبدا او موخنې ترمنځ تعادل له ټولو مخالفتونو او لوړو ژورو سره سره بیا هم یو مطرح اصل دی.‌ دا تعادل پر دې را څرخي چې د موخنې ژبې متن باید همغه ارزښت او رول ولري چې په مبدا ژبه کې یې لري. دا تعادل په بېلابېلو برخو کې وي چې یوه مهمه برخې یې کلمې یا وییونه دي. د کلمو په برخه کې تعادل ځکه مهم دی چې کلمه د مانیز واحد په توګه چلند کوي.‌ د کلمو د مانا بحث خورا پېچلی دی او بیا ددغه پېچلتیا بېلابېلو اړخونو ته هغه وخت متوجه کېږو چې کله وغواړو،‌ بلې ژبې ته یې وژباړو.‌ کلمې کله داسې مانا لري چې له سیاق پرته د درک وړ وي، خو دا باید هېره نه کړو چې کلمې په بېلابېلو ځایونو او له نورو کلمو او جوړښتونو سره په تړاو کې بېلابېلې ماناوې لېږدوي. له بله اړخه کلمې له فرهنګ، جغرافیې، اېډیولوژۍ، تاریخي دورې او نورو شرایطو سره تړلې دي. اوس چې کله یو څوک غواړي، کلمو ته معادل پیدا کړي، دغه ډول حالتونه باید درک کړي. باید پر دې پوه شي چې کلمې له فرهنګ سره څه ډول تړښت لري، یا یو دین او ژبې کلمو ته څه ډول ځانګړې ماناوې ورکړي دي. ژباړن چې کله وغواړي دغو کلمو ته بدیل پیدا کړي،‌ نو دا تړښت باید هېر نه کړي او معادل یې داسې راوړي چې همغه ارزښت او رول وساتي چې په مبدا ژبه کې یې لاره. له بله اړخه ژباړن دا هم باید هېره نه کړي چې حتمي نه ده چې د مبدا ژبې یوه کلمه دې په موخنه ژبه کې په یوه کلمه واوړي، بلکې دا چاره همیشه نه وي.‌ کله داسې وي چې د مبدا ژبې یوه کلمه په موخنه کې په څو کلمو اوړي، کله داسې وي چې هېڅ نه اوړي او ژباړن اړ کېږي چې همغه کلمه پور کړي، کله یوازې پور کفایت کوي او کله ژباړن اړ کېږي چې تشریح او توضیح یې هم وکړي. ددې تر څنګ کله داسې وي چې د مبدا ژبې د څو کلمو لپاره په موخنه ژبه کې یوه کلمه وي،‌ په دې حالت کې ژباړن اړ کېږي چې یا د یوه قید په زیاتولو سره دا ستونزه حل کړي. داسې هم کېږي چې د مبدا ژبې د کلمې معادل وي، خو د مانا یو جز یا یوه برخه یې رسوي او ټول اړخونه یې نه رسوي، دلته هم د قید او یا ورسره د نورو کلمو د زیاتولو اړتیا وي. پر دې اساس یو ژباړن باید ټولو دغو اړخونو ته پام وکړي، چې ژباړه یې د مبدا ژبې د متن مانا، ارزښت او رول په ښه او ممکن ډول ورسوي.‌

ماخذونه

۱- پېم، انتوني ( ۱۳۹۹) د ژباړې د تیورۍ شننه ( د اسدالله وحیدي ژباړه). کابل پوهنتون، د داخلي ژبو او ادبیاتو پوهنځی، پښتو څانګه

۲- صفوی، کوروش (۱۳۷۱) هفت ګفتار در باره ترجمه. تهران: نشر مرکز

۳- لطفی پورساعدی،كاظم. (١٣٧١) درآمدی به اصـول و روش ترجمـه. تهران: مركز نشر دانشگاهی

۴- هاوس، جولیان (‌۱۳۸۸) مقدمه‌ای بر مطالعات زبان و ترجمه (ترجمه علی بهرامی). تهران: انتشارات زبانکده

5. Baker, M., In Other Words: A Coursebook on Translation, London and New York: Routledge, 1992

6. Bassnett, S., Translation Studies, 3rd edition, London and New York: Routledge, 1988.

7. Newmark, P., Approaches to Translation, London: Prentice Hall International, 1988a.

8. Nida, E. A. and Charles R. Taber, The Theory and Practice of Translation, Leiden: E.J. Brill, 1982

Terms, idem and proverbs in Pashto language

Terms, idem and proverbs in Pashto language

Ehsanullah Pamir

Paktia University, Faculty of Languages and Literature, Pashto Department

Email Address: [e-mail]

Contact No: 0788840044 – 0772700652

Abstuct

Terms are the linguistic structures that Pashto speakers use to communicate with each other. These structures are used in language and have constant differences with other linguistic structures, as well as some commonalities. Terms are combinations that consist of two or more words and the original meanings of the constituent elements change into a new structure called a term and give a new meaning. This latter meaning differs from the original meanings of the constituent components. Terms are divided into two parts, one is linguistic terms and the other is scientific and technical terms. Linguistic terms are used in public language and scientific terms are used in scientific and professional matters.

Keywords: Terms, Adam, Proverb, Pashto


په پښتو ژبه کې اصطلاح، ایډیم او متلونه

احسان الله پامیر

پکتیا پوهنتون، د ژبو او ادبیاتو پوهنځي، پښتو څانګه

ایمل ادرس: [e-mail]

اړیکې شمیره: ۰۷۸۸۸۴۰۰۴۴ 0772700652 -

لنډيز

اصطلا حات هغه ژبني جوړښتونه دي، چې پښتو ويونکي يې يو تر بله سره وايي. دا جوړښتونه په ژبه کې استعمالېږي او د نورو ژبنيو جوړښتونو سره ثابت توپيرونه لري، ددې ترڅنگ ځينې گډې خواوې هم لري. اصطلاحات هغه ترکيبونه دي چې له دوو يا ډېرو کلمو څخه جوړېږي اود متشکله اجزاوو اصلي ماناوې يې په نوي جوړښت کې چې اصطلاح يې بولو تغير کوي او يوه نوې مانا ورکوي. دا وروستۍ مانا د متشکله اجزاوو د اصلي ماناوو سره توپيرلري په دې ډول جوړښت کې هر ډول مفاهيم انتقالېداى شي، اصطلاح په وينا او ليکنه دواړو کې استعمالیږي. اصطلاحات په دوو برخو ويشل کېږي چې يوه برخه يې ژبني اصطلاحات او بله يې علمي او فني اصطلاحات دي. ژبني اصطلاحات په عامه ژبه او علمي اصطلاحات په علمي او مسلکي چارو کې استعماليږي.

کلیدې کلیمې: اصطلاحات، ایډیم، متل، پښتو

سریزه

پښتو ژبه هم د نړۍ د نورو ژبو په څېر يوه ژبه ده چې ډېر ويونکي لري. دا ژبه خورا لرغونى تاريخ لري چې په بېلابېلو پړاوونو کې د ژبې د ټولنېزې ځانگړنې له مخې بدلونونه هم منلي دي، چې له دې حالت سره هره ټولنيزه پديده مخ ده. پښتو ژبه هم د نورو ژبو په څېر د ويونکو د هر ډول ذهني مفاهيمو د انتقال وړتيا لري او بشپړه پوهونه او راپوهونه پرې ترسره کېداى شي. گڼ شر هغه ژبني جوړښتونه چې نورې نړېوالې ژبې يې لري، پښتو ژبه يې هم لري. د ژبنيو اصطلاحاتو استعمال په ادب ( نثر او نظم ) کې ډير دى. اصطلاحات هغه ترکیبونه دي چې په ژبه کې نوي نه جوړېږي او مشخص ويونکي يې هم څرګند نه وي، بلکې په مختلفو او ناڅرگندو وختونوکې جوړې شوي او په ژبه کې ورننوتي دي. د اصطلاحاتو په ترکيب کې هر ډول کلمې، لکه : نوم، صفت، قيد، او فعل راتلاى شي. د ژبنيو اصطلاحاتو جوړښت يو ترکيبي شکل لري، يانې داچې دوه يا له دوو ډېرې کلمې ولري، خو علمي او فني اصطلاحات کېدای شي، يوه يا څو کلمې يا نومونه وي.

د اصطلاحاتو پېژندنه

روښانه ده چې زموږ سيمه او هېواد د نړۍ د تمدن او پرمختگ په بهير او کاروان کې خپل ځاى درلود خو دځينو لاملونو له کبله اوس له دغه کاروانه پاتې او نړۍ له موږ ډېره وړاندې تللې ده. ځکه نو اړ يو د ژوندانه په بېلابېلو ډگرونو کې له نورو زده کړه وکړو، که خبره راټوله کړم موخه مې له ژبنيو څېړنو څخه ده چې تر ډېره يا يې په سر کې بهرنيان وو يا زموږ پوهانو له هغوى زده کړې کړي يا داچې زموږ پوهانو نورې ژبې څېړلي او بيا يې د هغوى له مخې په خپله ژبه کې څېړنه کړې ده. که څه هم داکار يو غوره کار وو او دى چې موږ يې تر دې دمه رارسولي او ژبه مو هم تريوه بريده څېړل شوې ده، خو يولړ ستونزې يې هم زېږولي چې په گوته کول يې له يوې خوا زما له پوهې پورته او له بلې خوا اوږد بحث ته اړتيا لري.

يو له دغو ستونزو چې په گوته کول يې زما ناچاري ده د ژبنيو څېړنو په لړکې د مختلفو ژبنيو توکو يا واحدونو له پاره د نومونو غوراوى دى چې د يوه ليکوال په اثارو کې په يو ډول او د بل په اثارو کې بل ډول راځي. د بېلگې په توگه د ( اصطلاح ) لغت. فکر کوم دا ستونزه به تر هغې شتون ولري چې د هرې پوهې او هنر له پاره خپله بشپړه ټرمينالوژي ( Terminology ) رامنځته شي. د پورتني لغت ( اصطلاح ) د کارونې نيټه راته په سمه او کره توگه څرگنده نه ده خو داچې عربي دى څه ناڅه روښانه ده چې سيمې ته د اسلام، عربي ژبې اوکلتور له راتگ وروسته دود شوې ده. خو دا لغت زموږ په ژبه کې د بېلابېلو ژبنيو واحدونو لپاره کارېږي چې که له يوې خوا يو تر بله گډې معنوي او شکلي ځانگړتياوې لري له بلې خوا توپيرونه هم لري چې يوه نومونه ( Term) ورته غوره نه برېښي.

محمد اصف صميم ( اصطلاح ) داسې راپېژني :

اصطلاح يو عربي لغت دى، چې په آر او بنسټ کې يې صلح پرته ده چې ښه کېدو، موافقې، موزون او مناسب کېدلو، ورو ورو سمېدنې پرمختگ، اخېستلو، غوره کولو، منلو، پايلې راوتو، څرگندونې او هغه جاج او مفهوم ته وايي، چې د ژب پوهانو د څه ځانگړې مانا له پاره ټاکلى وي. ( ١١،م٦ )

حسن عميد په خپل ( فرهنگ عميد ) کې د ( اصطلاح ) په اړه ليکي :

سوله کول، جوړجاړى، پخلاکېدل، د يوې کلمې د وضع کولو لپاره د یوې ځانګړې ډلې اتفاق، هغه کلمه چې يوه ډله او ټولنه يې د ځان له پاره وضع کړي، يوه لفظ ته له آرې مانا پرته بله او دويمه مانا او مفهوم ورکول، هغه لغت چې په يوه علم او فن کې له آرې مانا پرته ځانگړې مانا ولري. ( ١٢،م٢١٦ )

ښاغلی زاهد مشواڼى په دې اړه وايي :

داسې ژبنى ترکيب چې ټولې کلمې يې په خپلو اصلي ماناوو نه استعمالېږي، ايډيم، ټرم، محاوره.(٢٦،٦) د اصطلاح په اړه له پورتنيو څرگندونو نه جوتېږي چې ولې د بېلابېلو ژبنيو جوړښتونو لپاره نوموړې ( اصطلاح ) کلمه غوره شوې ده؟

ايډيم، محاورې، اصطلاح ( Idiom ) ته ځکه اصطلاح وايي چې ددغه ډول تړښت يا ترکيب آره مانا يوه مگر څېرمه يا دويمه مانا يې بله وي، خو په دويمه مانا يې جوړجاړى، موافقه او د وگړو ترمنځ اتفاق شوى وي. دغه ژبني جوړښت ته له ارې مانا پرته بله مانا غوره او ورکول شوې وي. همدارنگه د نورو هغو ځانگړنو له مخې چې تاسې يې د ( اصطلاح ) په مانا کې ليدلاى شۍ ، ورته دا نوم غوره شوى دى. هغه ژبنى جوړښت چې اصطلاح ورته ويل کېږي، علمي او فني نومونې ( Term ) دي. دې ډول ته هم ځکه اصطلاح وايي چې په علمي او فني ډگر کې يوه کلمه د يوې ډلې او ټولنې د اتفاق او موافقې په ترڅ کې غوره او وضع کېږي او يا هم يو لغت ته له ارې مانا پرته بله مانا غوره کېږي. همدارنگه څرگندنه ( Expression ) چې دې جوړښت ته هم اصطلاح وايي.

د اصطلاحاتو په اړه د پوهانو او ژبپوهانو نظرونه

لومړی: ژبه که څه هم د غږيزو او اوريزو نښو يا پيلامو ( سمبولو) يوه پرله غښتې ټولگه ( سيستم ) بلل کېږي چې هرپيلام يې له آره په تړوني ډول د يوه څه نومونه کوي او په دې توگه لکه ليک پاڼه دوه ناشننوړ مخه لري، يو مخ يې نامحسوسېدونکي معنوي لوښه خصلت لري او د غږېدونکي وگړي د يوه ذهني انځور ښکارندويي کوي او دا بل مخ يې د يوه محسوسيدونکي او مادي استر، لوښي يا کالب ؛ يا په دوديز پيژند ( تعريف ) يو مخ يې لفظ دى او بل يې مانا، خو له دې سره سره ( په ښکاره ډول) ژبه د پېړيو په پوړيو کې د شکل او مانا يا نوم او نومولي ترمنځ ورټاکلى تړاو لږو ډير له خرخشې او بدلون سره مخامخوي او په دې ادلون بدلون کې يو ټاکلى لفظ گوښې يا له نورو وييو سره د غونډ په توگه يوه بله يا نورې څو ماناوې او منځپانگې راخپلوي. گوښې، لکه : دريځ چې له آره ټاکلې مانا يې د ” درېدلو ځاى “ يا ” ممبر “ وه ا ونن سبا ترې د سياسي يا ټولنيز موقف موضع، مشې... ماناوې اخيستل کېږي ؛ دلغوي غونډ په توگه لکه غوږ نيول، غوږ رپول، زړه خوړل، زړه کول، لاسته راوړل لاس اخيستل لاس نيول ... ( ٧ ،م ٣٢٣)

يوه ايډيم ( Idiom ) يو داسې ويي غونډ دى چې راز راز مانا لرونکو ( دوو يا ډېرو ) وييو او وييکو څخه منځته راغلى وي او په ژبه کې يو نا اټکل کېدونکى لرغونتوب لري. يوه ايډيم تل په شکلي ډول يو ناشننوړ او ټينگ يووالى نه وي خو په معنوي ډول يو ناشننوړ غونډ ( مجموع ) گڼل کېږي. په بله وينا، ايډيم د داسې وييو غونډ دى چې په يوه جملوي يا په بله وينا نحوي چاپيريال کې ځانته بېلابېله شکلي خپلواکي ساتلاى شي. د ساري په ډول له هر راز اوښتنې سره مخامخېداى شي، خو په گډه چې کومه يوازينۍ مانا منځته راوړي، نه شنل کېدونکې مانا بلل کېږي. دغسې يوه منځته راغلې گډه مانا کله داسې وي چې د ټوکونو ( اجزاوو) له بېلابېلو ماناوو سره څه نا څه ورته والى او اړيکې لري او د شنلو ( تجزيه کېدلو ) پروخت يې گډه مانا کورټه له منځه نه ځي، د چا خبره يو څرک هومره يې لالگېږي لکه : برخه اخېستل، سرپه څنۍ کېدل، مقصد ته رسېدل وروسته پاتېدل، خوله په خوله کېدل، پرمخ تلل، لاسته راوړل يا راوستل له منځه وړل . .. او نور.

په دويم ډول ايډيمونو کې گډه مانا داسې وي چې د بېلابېلو توکونو ماناوې يې ښکارندويي نه شي کولاى او له ټوټه کېدو سره هرتوک خپلې گوښې آرې مانا ته ورگرځي، کټ مټ، لکه د يوه کېمياوي تړنگ توکونه( د ساري په ډول هايدروجن او اکسيجن چې يوهم ځانته د خپل تړنگ ( اوبو ) ښکارندويي نه شي کولاى ) بېلگې يې، لکه غوږرپول، زړه مړېدل زړه ماتېدل، زړه پخېدل، سپينې ښوېيدل ، تښتېدل يا غوټه کېدل پزې ته رسېدل، سترگې رپېدل،

لاس ترزنې کښېناستل، لاس پرسرکېدل لاس اخېستل او داسې نورې کنايې او مجازي مانا ښندونکې ايډيمونه.

درېيم هغه ايډيمونه دي چې د متلو او بولنو ( مقولو ) په ډول وي، يا په بله وينا غوره وينا، وجېزه ډوله يا مقوله ډوله ويناوې او متلونه وي، دا مانا چې کومې کېسې ته گوته نيسي او هره يوه د وينا په بهير کې د يوه ناشنونکي ويي غونډ ( لغوي گروپ ) په توگه، لکه يو ايډيم کارول کېږي، کټ مټ د شاعرانه ارسال المثل غوندې، لکه : د کبرجام نسکوردى پلانى او بيستانى سره نوک او اورۍ دي، پلانى او بيستانى د يوې سوړې ماران دي يا د يوې باغچې گلان دي، په يوه گل نه پسرلى کېږي،دايې هم په انارو، خوند يې باران وړى دى، د کوهي خټه پر کوهي لگي وروري خوري به کړو حساب ترمنځ، يوه بلا بلې ته وايي چې بو، ښه ښه دي بد بد دي، خپل عمل د لارې مل دى، د جولا منډه تر موږي پورې وي، لرې ځه ژر راځه، مه کوه پرچا چې وبه شي پرتا، لاس چې مات شي د غاړې بارشي يا غاړې ته ورځي. د چا پرتوگاښ تښتېدل ( خجالت کېدل ) يا ډارېدل ( ککړک )، پرپچه سپرېدل او کشمير ليدل لور په لوټه تېره کول، اوبه له ورخې تېرېدل، اوبه په ډانگ بېلول، چې په ناز لويېږي په زيار زړېږي.

له هسې عادي بولنو او متلونو سره د دغه راز ايډيمونو توپير همدومره دى چې دلته بولنې او متلونه په جلا او خپلواک ډول د وينا له بهېره بهر د يوې کړې يا شوې وينا د ټينگار، پخلي او جوتتيا لپاره په څرمه او سرباري ( اضافي ) ډول نه، بلکې پخپله د آرې وينا يا يوه ويناييز واحد ( جملې ) د يوه نه جلاکېدونکي ټوک او برخې په توگه کارول کېږي.

له دې کبله د داسې تضمين شوي يا استخدام شوي متل يا بولنې آره بڼه تل خوندي نه پاتې کېږي، خو په هرډول د يوې ايډيمونه غوندې د وينا يا جملې دننه د مانا او شکل له مخې بولنه شنل کېدونکى ويي غونډ او برخه جوړوي، لکه : غرزى لاس ترزنې کښېناست. په دې جمله کې ( لاس تر زنې کښېناست ) اصطلاحي غونډ ( کل ) دى چې د يوې جملې خبر يې جوړ کړى دى. ( ٩ : ٥٢، ٥٣ م م )

دویم: اصطلاحي واحدونه هغه تعبېرونه دي چې هر ملت او ولس يې د خپل ژوندانه په چاپېريال کې د خپلو عنعنو، اخلاقو، روحياتو په چوکاټ کې په خپله ژبه کې رامنځته کوي. دغه واحدونه نه يوازې په خبرو اترو کې استعمالېږي، بلکې په ليکلي اثرونو کې هم ستره برخه لري. اصطلاحات که يوې خوا د ژبې د لغوي پانگې بشپړوونکې برخه ده ؛ نو له بله پلوه يو ادبي خوند او رنگ هم لري.اصطلاحات ( Idioms ) کوم خاص سبک پورې تړلى نه وي. بلکې د څو سبکونو ترمنځه شريک واحدونه گڼل کېږي.

په ژبه کې دغه ډول ترکيبونه ځانته جلا او بېل بېل خصوصيات لري په دې مانا چې نحوي ترکيبونه ( Phrases ) او ژبني اصطلاحات ( فرازيالوجيکي واحدونه ) يو تربله توپيرلري. د نحوي ترکيبونو ( غونډونو ) په باب مو دمخه څه نا څه اشاره کړې ده.

اوس به وگورو چې دغه ژبني اصطلاحات ( Idioms ) سربېره پردې چې په کې د معنوي ( سيمانتيکي ) موضوع له پلوه تربحث او غور لاندې نيول کيږي ؛

نو په نحوي لحاظ د جوړښت له مخه څه ډول ترکيبونه دي او په ژبه کې څه ارزښت لري ؟ ( اصطلاحات ) دغه ډول ژبني ترکيبونه د ژبني ترکيبونه د ژبې خاص عنصر او ژبني خاص ډول څرگندونو ته ويل کېږي ته ويل کېږي، چې د زمانې په اوږدو کې د خلکو له خوا منځته راغلي او په ژبه کې ثابت لغوي ترکيبونه ( غونډونه ) دي. د دغو ترکيبونو اجزاوې دومره ثابتې او ټينگې اړيکې لري چې بېلول يې گران کاردى.

اصطلاحات سمدلاسه د خبرو کولو په وخت کې نوي نه جوړېږي چې د کوم ټاکلي مطلب د ښکاره کولو لپاره ورځنې کارواخستل شي، بلکې په جوړ شوي ډول د ژبې د ويونکو په حافظه کې ساتل کېږي او هرکله د ضرورت په وخت کې د تيار جوړشوي لغوي ترکيب ( غونډ ) په ډول د مطلب د روښانولو لپاره ور ځنې کاراخېستل کېږي.

دغه اصطلاحات ثابت او ټاکلي دي پرته له تصرف کولو څخه د ضرورت په وخت کې د جوړشوي غونډ په توگه کارول کېږي، چې مجازي او کنايي مانا څرگندوي. پخپله دغه ډول غونډ نېغه مانا نه ورکوي، لکه : ( لورپه لوټه تېره کول ) د دغه ترکيب مانا په مستقيمه توگه نه څرگندېږي مگر په دويمه مجازي مانا سره ( چل ول کولو يا قريب، غولولو او وخت تېرولو ) په مانا راځي. بل مثال : اوښ په بډه وهل، لوى لاس لرل، په همدې توگه ډېرمثالونه لرو، چې د پښتو ژبې لغوي پانگه زياته شتمنه او بډايه ده، چې راټولول او راغونډول يې ډېرزياراو کارغواړي فرېزيولوژيکي واحدونه چې د ايډيم د اصطلاح په ځاى رځي د مانا اوجوړښت له مخې دغه نښې لري :

١. ثابت داخلي ترکيب چې په گډه يوه عمومي مانا او مفهوم څرگندوي. په اسمي او فعلي ترکيبونو کې يې اهميت يوشان دى. فرېزېولوژيکي فعلي ترکيبونه که څه هم د مرکبو فعلونو په څېر ښکاري، ولې د مرکبو فعلونو څخه توپير لري. ځکه په ثابتو فعلي ترکيبونو کې ټول يوه گډه عمومي مانا ورکوي.

٢. اصطلاحات د هغو توکونو څخه جوړيږي چې په دغه ثابت ترکيب کې خپله ټاکلې فرېزيولوژيکي ( اصطلاحي ) مانا له لاسه ورکوي.

د بېلگې په توگه :

لاروهل، ژبه کول، ژبه نيول، غم خوړل، زړه خوړل. که د دغو مثالونو هره برخه يانې هريو توکى يې په جلا جلا توگه مانا کړو ؛ نو بيا هغه خاصه مانا او مطلب نه ورکوي.

ځکه ( لاروهل ) کې د تگ مانا پرته ده په لغوي مانا سره ( لار) او ( وهل ) کوم معنوي ارتباط سره نه لري يا ( ژبه ) او ( کول ) سره جلا مفهومونه دي.

۳. د ترکيبوونکو عناصرو څخه عمومي مانا لاس ته راځي يعنې ټول ترکيب د يوه واحد مفهوم په توگه مانا ورکوي.

٤. په فرېزيولوژيکي واحدونو کې ځيني محاورې او متلونو هم راتلاى شي او همدارنگه د ليکوالو او پوهانو غوره ويناوې هم شاملې دي، لکه : پوره ورک دې کړه دوه کوره، د کبرکاسه نسکوره ده.

٥. دغه ډول اصطلاحات ( ترکيبونه ) ټکي په ټکي نه ترجمه کېږي.

٦. هره ژبه خاص او جلا اصطلاحات لري.

٧. فرېزيولوژيکي واحدونه د خپل معنوي خصوصيتونو له مخې د نورو ازادو ترکيبونو څخه توپير لري.

٨. په هره ژبه کې دغه ترکيبونه ثابت وي. نوي نه جوړېږي، خو داسې ځانگړتيا څرگندوي چې ټولنه يې په مانا باندې پوهېږي، ځکه چې د ژبې د ويونکو له خوا منځته راغلي دي.

٩. فرېزيولوژيکي واحدونه د نوروازادو لغتونو (ترکيبونو) په څېر د ژبې په لغوي سيستم کې چې موجود دي، ماناييز او گرامري خاصيت هم لري.

١٠. ثابت ترکيبونه د مکملو جملو په څېر هم راځي، لکه :

١ - سترگې نه دي تيږې دي.

٢ - ابۍ مړه شوه، تبه يې وشلېده.

د جوړښت له مخې کېداى شي دغه ترکيبونه ثابت نه وي خو د مانا له مخې يو نه تجزيه کېدونکى ترکيب ( مجموعه ) گڼل کېږي يا په بله وينا سره، يوه اصطلاح د کلمو داسې يوه مجموعه ( ترکيب ) ده چې په نحوي چاپېريال کې بېلابېل لفظي خپلواکي ساتلى شي. البته هر ډول گرامري تغيير په کې راتلاى شي خو مشترکه گډه مانا چې د دغه ( غونډ ) د اجزاوو څخه لاس ته راځي نه تجزيه کېدونکې مانا به وي. د مثال په توگه که مونږ د پښتو يو څو فرېزيولوژيکي واحدونو په غورسره وڅېړو، نو دا به راته جوته شي چې ځينې دغه ډول ترکيبونه ثابت او مستقيمه مانا ورځنې نه راوځي.

بلکې په مجازي توگه مانا ورکوي يانې معنوي اړخ يې د ټول ترکيب نه لاس ته راغلى وي او دې سره گرامري بڼې هم ثابتې وي، لکه :

١ - د خوشالۍ نه په جامو کې نه ځايېدل.

٢ - د بوسو لاندې اوبو تېرول.

٣ - سپين سترگي کول.

٤ - جگ لوکول.

٥ - په چپ اړخ پاڅېدل.

٦ - اورپه اوبو کې بلېدل.

اصطلاحات د باید لاندېنيو ځانگړنو درلودونکې وي :

١. اصطلاح ( Term ) يوه مانالرونکې ( Monysemy ) وي، که يو لغت په ژبه کې د څو يا ډېروماناوولرونکې ځانگړنه ولري، خپله اصطلاحي ځانگړنه له لاسه ورکوي او يا هم کېداى شي عمومي او ورځني لغتونه خپلې ځنې ځانگړنې او ماناوې له لاسه ورکړي او په اصطلاح واوړي او کله ناکله کېداى شي خپله نا اصطلاحي ځانگړنه هم خوندي کړي، لکه : ( غږ ) چې هم يو عمومي او ورځنى لغت دى او هم د ژبپوهنې ( غږپوهنې ) يوه اصطلاح. همدارنگه ( مخرج ) چې هم يو ورځنى او عمومي لغت دى او هم د رياضي اوغږپوهنې اصطلاح ده.

٢. اصطلاحات په خپلواکه او ناتړلې توگه مانا ورکوي او له دې پلوه د نورو عادي ژبنيو کلمو په څېر چې تر خپلمنځي تړاو وروسته معنا ورکوي اړمنې نه وي. يانې په وينا کې قرينې ته اړتيا نه لري. په خپلواک او جلا ډول کارېږي، له قرينې پرته د پوهېدو وړ وي. کله هم په ژبه کې يوه اصطلاح په څو اصطلاحي مفهومونو کارېږي چې هغه وخت کله ناکله د اساسي موخې پېژندنه وړاندې کوي، لکه : سمبول په ژبپوهنه او سمبول په کېميا کې او نور.

٣. اصطلاحات له احساسي او هېجاني پېښو سره اړېکه نه لري بلکې د علم او هنر د مختلفوبرخو په يوه ځانگړې موضوع پورې اړه لري او په ځانگړو علمي مفاهېمو پورې تړلې وي.

٤. ځېنې اصطلاحات نړېواله او عمومي بڼه لري او په مختلفو ژبو يې ژباړل کېداى نه شي. دغه ډول اصطلاحات په نسبي ډول د ټولو د پوهېدنې وړ وي او په متخصصانو پورې ځانگړې نه وي. ځينې اصطلاحات بيا داسې وي چې د يوې ځانگړې څانگې د پوهانو لپاره د پوهېدو وړ وي، خو کېداى شي د ټولو له پاره د پوهېدو وړ نه وي، لکه : فلسفه، ديموکراسي، کنفرانس، فوټبال، کمونېزم، ترافيک او پوليس چې ډېرې يې ټولو او عامو وگړو ته څه نا څه د پوهېدو وړ دي.

٥. په ژبو کې ځينې داسې کلمې شتون لري چې هم پخپله جلا سيمه ييزه مانا کې اصطلاح اوهم د نااصطلاحي مانا لرونکې وي لکه : ( ځايناستى) يانې نومځرى گرامري اصطلاح ده او( ځايناستى ) يانې کفيل نااصطلاحي يا

اداري اصطلاح، همدارنگه ( مفهوم ) په منطق او فلسفه کې اصطلاح او ( مفهوم ) د نااصطلاحي ويي په توگه د پوهول شوي، روښانه، مانا او مضمون مانا لري. ( ١٤ : ٧٨، ٧٩م م )

په پښتو ژبه کې د دغه ډول اصطلاحا تو څو بېلگې :

الف : پوځي :

برېدمل، تورن، جگتورن، جگړن، ډگرمن، ډگروال، تېښته، منډه برېد، اور، پروت، سلام کئ، کېڼ خوا گور، تيارسئ، سمونمل سمونوال، څارندوى، څارن، سر څارمن، بريدمن، تورن، ساتونکى سمونيار، پاسوال،بريدمل، ساتنمن....
ب : سياسي او اداري :

دريځ، ولسمشر، هېوادمشر، څارنوال، څارنوالي، ولايت والي ولسوال، ولسوالي، ښاروال، نوماند، مېنه، کوټ، څلى، څارنمل وړکتون، روزنتون، پالنځى....

ج : علمي :

پوهنتون، پوهنځى، کتابتون، پوهيالى، پوهنيار، پوهاند، ښوونکى ښوونځى، رنځپوه، روغتياپال، ښوويالى، ښوونيار، څېړندوى څېړنوال، څېړنمل، زده کړيال .... ( ١٠ : ٣٧ ، ٤٠م )

د. ادبي :

څلوريځ، څلوريزه، کېسه، سندره، لنډۍ، سروکى، بگتۍ،کېسۍ چاربيته.... دغه ډول اصطلاحات زيات دي چې اوس په سيمه او هېواد کې ترې کار اخستل کېږي، له پښتو، عربي، انگليسي، ترکي او نورو ژبو جوړې شوې دي.

د نومونو مثالونه :

( د اسمان کټ )، ( د اسمان پړک )، ( نوک او اورۍ )، ( د لستوڼي مار )

د پورتنيو مثالونو څخه څرگندېږي چې په دغو ترکيبونو کې لغوي او گرامري تغيير نه پېښېږي، په دې مانا چې د يوې ټاکلې کلمې پرځاى بله کليمه نه شي راتلاى. د مثال په توگه ( لاس وينځل ) يوه اصطلاح ده چې د انکارکولو او صرف نظرکولو په مانا ده او لاس ته راوستل هم بله اصطلاح ده ، که د دغو پرځاى داسې وويل شي ( لاسونه وينځل ) يا ( لاسونو ته راوستل ) دلته گورو چې فرېزيولوژيکي مانا له لاسه ورکوي او بيا ازاد لغوي ترکيب جوړوي.

په پښتو ژبه کې داسې ترکيبونه چې د يو جز پرځاى بله مترادفه کلمه راتلاى شي او د دغې اصطلاح په مانا کې تغيير نه پېښوي، يانې لومړۍ برخه ثابته او دويمه برخه کې بدلون راځي لکه : زړه اچول او زړه غورځول، خوا سړېدل يا يخېدل، زړه ښويېدل، زړه غورځېدل، زړه لوېدل، خوا سړول، خوايخول،

زړه تشول يا خالي کول، زړه سړول يا يخول. همدارنگه سورشين کېدل يا سورشين اوښتل، تورسپين کېدل، تورسپين اوښتل او داسې نور.

همدارنگه داسې اصطلاحات هم په پښتو ژبه کې شته چې د ترکيب دويمه برخه ې ټاکلې او ثابته وي، مگر لومړۍ برخه کې يې جلا مترادف الفاظ راغلي وي.

1 - تندر پرېوتل او ټکه پرېوتل .

٢ - قول کول، لفظ کول، ژبه کول، وعده کول.

په دغه مثالونو کې گورو چې دغه لفظي تغيير د اصطلاح په مانا باندې کومه اغېزه نه کوي او مانا ورسره نه اوړي.که ووايو ( ساړه اسوېلي کول ) يا ( سوړاسوېلي کول ).په نوموړې اصطلاح کې په گرامري لحاظ د جمع پر ځاى مفرد راغلى دى مگر بيا هم په مانا کې کوم بدلون نه ليدل کېږي.

د پښتو ژبې په اصطلاحاتو کې داسې ترکيبونه هم شته دي، که د ترکيب د يوې برخې پرځاى يوه بله کلمه راوړل شي د ثابت ترکيب په توگه به وي خو د مانا له مخې به توپير وکړي، لکه :

١- هغه ترکيبونه چې لومړۍ برخه يې بدلون او دويمه برخه يې پرځاى وي. ( د زړه تورېدل ) په اصطلاح کې د ( زړه ) پرځاى ( سترگې )

( سترگې تورېدل ). همدارنگه مخ ( مخ تورېدل ) راشي، نو بيا د ترکيب په مانا کې بدلون راځي.

٢ – هغه ترکيبونه چې دويمه برخه يې بدلون ومني، خو لومړۍ برخه کې هماغه ټاکلې کلمه وي، دلته په معنوي لحاظ ډېر توپير په کې راځي.

زړه کول، زړه ساتل، زړه وهل، زړه وړل، زړه اېستل، زړه لوېدل، زړه ماتېدل

زړه تشول، زړه خوږېدل، زړه چاودل يا سر ( خوړل، خوږول، گرځول، غړول ماتول ). لاس ( لگول، اخېستل، رسېدل، پورې کول، نيول ).

په پښتو ژبه داسې اصطلاحات هم وينو سربېره پردې چې د هغو څخه مجازي او کنايي مانا لاس ته راځي، نو لغوي مانا يا مستقيمه مانا هم ورکوي، لکه : ( تاراچول ).

الف. په لومړۍ لغوي مانا کې، ښکاري چې تار په ستن کې اچول دي.

ب. په دويمه مانا کې د اشنايۍ، دوستۍ او رابطې په مانا سره، لکه :

د فلاني سره يې تار اچولى دى.

همدارنگه ( تڼۍ شلول ).

الف. د کميس تڼۍ وشلېده.

ب. تڼۍ يې سره وشلولې.

دلته مقصد او هدف په دويمه مانا کې د شخړې او جگړې څخه دى.

( ٥ : ٧٠،٧٥ م م )( ٣ )

اصطلاحات او محاورې هغه تعبېرونه دي چې يو ولس يې د خپل چاپېريال دودونو، کړو وړو او ساييزو( رواني ) غوښتنو له مخې په خپله ژبه کې ځايوي او رامنځته کوي او د خپلو موخو ( اهدافو ) له پاره يې استعاره کوي. د اصطلاح په راوړنه او کارونه د اورېدونکي سوچ او اند ( فکر ) له واره د کارونکي د موخې پرلور ورځي او بې له دې چې ويونکى يا گړېدونکى خپله موخه ډانگ پېيلې ووايي، اصطلاح يې د زړه خبره ډاگيزه کوي او انځوروي.

ايډيم د ژبني جوړښت له مخې هغه لغوي ترکيب دى، چې له رنگارنگو مانالرونکو ( دوو يا ډېرو ) لغتونو او الفاظو رغېدلى وي او نااټکلېدونکى لرغونتوب لري.

ايډيم کوم ټينگ، غښتلى او ناشونى ( ناقابل تجزيه ) تړښت او ترکيب نه دى. بلکې د نوي چاپېريال، دريځ او موقعيت له مخې بېلابېل جولې او بڼې اخلي ؛ خو په گډه چې کومه يوازينۍ مانا رامنځته کوي، هغه نه شنل کېدونکي مانا بلل کېږي. دغسې يوه گډه مانا کله داسې وي، چې د توکو ( اجزاوو ) له بېلابېلو ماناوو سره څه زيات ورته والى نه لري او د شننې پروخت يې کورټه له منځه ځي، لکه : برخه اخېستل، سرپرڅړۍ اوښتل او.... ( ١١،م٥٠ )

اصطلاحات د خپلو ځانگړنو له مخې په دوو برخو بېلېږي

الف. اسمي اصطلاحات Nominal Idioms :

دا برخه هغه اصطلاحات ( Idioms ) رااخلي چې رغنده توکي يې نوم او د هغه څلورگونې ډلې ( څيزنوم، ستاينوم، شمېرنوم، نومځري ) وي. نوموالي اصطلاحات نه يوازې داچې په خپل جوړښت کې نومونه لري بلکې وييکي ( ادات ) هم لري، خو يوه ستره ځانگړنه يې داده چې فعل نه لري چې همدايې له فعلي هغې څخه جلا کوي. ( ٥ : ٧٦ م )

داسمي اصطلاحاتو څو بېلگې :

په سپېرو ايرو لړلى : تور تپلى اوښتى، خيرن پېرن.

بدو ته شين : بدو کړو ته بېلودى او چمتو.

په وازدو پټ، په وازدو ډک : څورب، چاغ .

د زړه رنځ : د داسې بد وگړي له پاره چې کړه وړه يې د زغم نه وي.

ويده بخت : بدبخت ، ناسم بخت.

تېرې بېرې خبرې : ناسمې او گډوډې خبرې، زياتې خبرې.

تشې دوړې : يوازې خاورې ډوړې، خوشې چارې.

د چا تر نظرپورې : د چا په نظر يا اند.

مخ يې تور ږيره يې کله : رسوا او شرمېدلى . ( ٨ : ١٧١،٣٥٢م م)

ب. فعلي اصطلاحات Verbal Idioms :

دا اصطلاحات هغه ډول دى چې رغنده توکي يې فعلونه وي . په ټوليز خپلواک او ناخپلواک مورفيمونه د دغه ډول اصطلاحاتو په رغون کې ونډه لري، خو هغه څه چې له نوموالي ( اسمي ) اصطلاح يې جلا کوي، وروستى توکى دى چې فعل ( مصدر ) وي لکه : جگ رېبل، جگ لو کول چې يوه فعلي اصطلاح ده.

د فعلي اصطلاحاتو څو بېلگې :

ادې بورېدل : د ( چا ) د مرگ ښېرا کول ، د مرگ هېله کول.

ارمان خوړل : ارمان کول، پښېمانېدل ، ارمانجنېدل.

اسمان پرېوتل : په کړاو اخته کېدل، له پېښې سره مخامخېدل.

اسمان په کاڼو ويشتل : خوشې او بې گټې کار کول.

بازارسړول : له دوده لوېدل ، نوم ورکېدل .

تنده سړېدل : خړوبېدل ، په اوبو مړېدل . ( ١١ : ١، ٢٦م م )

د مانا او استعمال له مخې څېړنه : وړاندې مو تر بېلابېلوسرليکونو لاندې څه نا څه دې موضوع ته نغوته وکړه ا وځينې تياره گوټونه مو ترې روښانه کړل ، چې دلته د لا روښانتيا هڅه کوو : په ټوليز ډول ژبه د خپل منځي پوهاوي او اړيکو له پاره يوه ښه، اغېزمنه او بشپړه وسيله ده چې انسانان کولاى شي په سمه توگه خپل ذهني توکي نورو ته ورلېږدوي.

دغه خاصيت په نورو هغو وسيلو کې چې انسان يې د خپل منځي اړيکو له پاره کاروي، نشته. زموږ موخه له ژبې څخه هغه سېستم دى چې له وييزو او اوريزو نښو يا سمبولونو رغېدلى او د خپل منځي پوهاوي او اړيکو له پاره کارېږي.

ژبني واحدونه چې په ټوله کې د ژبې د پېژند تابع دي ټول د دې له پاره دي چې د انسانانو ترمنځ اړيکه ټينگوي.انسانان خپل ذهني مفاهيم د اوازونواو غږېزو غړو په مرسته نورو ته ښکاره او لېږدوي او مقابل لورى هم همدا چار ترسره کوي چې پايله يې يوتربله اړيکه ده. کله چې يو څوک غواړي له خپل بل همنوعه ( انسان ) سره اړيکه ټينگه کړي او هغه څه چې په فکر او ذهن کې يې وي ووايي، نو د غوښتنې سره سم خپل ذهني توکي دکلمو، ترکيب، جملې او وينا په جوړښت او چوکاټ کې مقابل لوري ته ورلېږدوي.

فکرکوم له معنوي او موضوعي پلوه د ژبنيو واحدونو ويشون ناشونى دى ځکه ټول ژبني واحدونو د ذهني توکو د لېږد دنده ترسره کوي او دنده يې يوه ده. ذهني توکي که هره موضوع وي په هرکالب او ژبني واحد کې د ليږد وړ دي. له دې څخه مې موخه داده چې موږ کولاى نه شو چې کوم ژبنى جوړښت يا واحد د يوې ځانگړې موضوع له پاره ځانگړى کړو او ووايو چې يوازې هغه يا دغه ډول موضوعات رانغاړي. د بېلگې په توگه : کلمه دا، ترکيب هغه او نور.

خو دغه موضوع ته له يوبل اړخه وگورو په دې ډول چې ځينې ژبني واحدونه د مانا له مخې بشپړ او ځينې نابشپړ دي، لکه خپلواک او ناخپلواک يالغت، ترکيب او جمله. چې که له يوې خوابېخې بې مانا نه دي خو بيا په خپل منځ کې توپير هم لري، لکه وييکي يا ويي چې له جملې سره پرتله کړو، نو دا خبره جوتوي.

اصطلاح ( Idiom ) هم د ژبني واحد په توگه د هر ډول ذهني مفاهيمو د لېږد وسيله ده، هر ډول موضوع او ماناوې رااخلي، له همدې لامله يې وگړي په ژبې کاروي. د اصطلاحاتو کارونه په وگړو کې ډېر عادي خبره ده او داسې نه ده چې گواکې د کومې اصطلاح د اورېدلو پروخت دې څوک پوه نه شي او يا دېد هغې د مانا پوښتنه وکړي. د اصطلاحاتو په کارونه او مانا خلک هاغسې پوهېږي، لکه نور ژبني واحدونو چې په ورځنيوخبروکې يې کاروي.

اصطلاح د ژبې په دواړو ډولونو وينا او ليکنه کې کارول کېږي، همدارنگه د کلام او وينا په دواړو برخو ( نظم او نثر ) کې يې ونډه پراخه ده.

د اصطلاح دا ځانگړنه چې په سيده او مستقيمه توگه او يا د کلمو له لومړنيو ماناوو څخه يې موخه نه ترلاسه کېږي، له شعر سره څه ناڅه ورته والى لري، له همدې کبله يې شعر سره ملتيا ډېره او غښتلې ده.

ځینې نور ډولونه یې په لاندې ډول دي.

الف _ ژبني اصطلاحات :

د ژبنيو اصطلاحاتو نه موخه ( Expression , Idiom ) دي په لاندې ډول :

اصطلاح ، محاوره يا ايډيم ( Idiom ) :

ايډيم چې له يوناني لغت ( Idioma ) څخه راوتلى، مانا يې ” ځانگړتيا “ او ” ځانگړې څرگندونه “ ده. ( ١٤، م٨١ )

هغه ژبنى جوړښت چې دا نوم ورته غوره شوى ځانگړې مانايي او شکلي بڼه لري. په دغه جوړښت کې رغنده توکي په جلا او خپلواک ډول يوه مانا او په تړلي او ترکيبي ډول بله او ځانگړې مانا لري.

لکه چې وړاندې وويل شول ، ايډيمونه هغه ځانگړي ژبني واحدونه دي چې تل په دويمه او مجازي مانا کارېږي.

د ايډيمونو دغه ځانگړتيا نږدې په ډېرو ژبو کې يوشان ده او يوازې هغه ژبنى واحد ايډيم بولي چې پورتنۍ ځانگړتيا ولري . نوموړى جوړښت په انگرېزي ژبه کې هم پښتو ته ورته جوړښت لري د څرگندونې هغه ډول چې له رغنده توکو يې مانا توپير لري ايډيم باله شي. دا جوړښتونه د يوې ژبې ځانگړي جوړښتونه دي چې بلې ژبې ته يې اړول يا ژباړل ناشوني دي. ( ١٧،م ٢٣١)

ايډيم هغه ترکيب ( Phrase ) دى چې د رغنده توکو انفرادي يا ارو ماناوو ته په کتو ترې د مانا اټکل ستونزمن او کله نا کله ناشونى وي. د کلمو هغه گروپ يا ترکيب چې مانا يې د رغنده توکو له انفرادي يا آرو ماناوو سره توپير ولري.

هغه ژبنى او گرامري جوړښت ( ډول، واحد ) چې د ځانگړو وگړو له خوا په ځانگړي وخت يا ځاى کې کارېږي. ( ۱۵،م ٧٧٠)

د بېلگې په توگه په امرېکا کې ( Apples and Oranges ) يوه اصطلاح يا ايډيم دى چې آره مانا يې ( مڼې او نارنجان ) دي، دا هغه وخت کارېږي چې د وگړو او څېزونو ترمنځ توپير څرگندول موخه وي لکه :

ته اتل او زيارمل سره پرتله کولاى نه شې، دوى ( مڼې او نارنجان ) دي. دلته له يوې خوا زموږ هغه خبره چې وړاندې مو وکړه، جوتېږي چې د يوې ژبې اصطلاح (Idiom ) پر بلې هغې ژباړل کېداى نه شي ځکه ( مڼې او نارنجان ) څه مانا لري ؟ له بلې خوا دا راښايي چې د پښتو او انگرېزي ژبې ځينې اصطلاحات په مانا کې سره ورته دي.

د ( Apples and Oranges ) ايډيم ته که ځېر شو، د مڼو ( Apples ) او نارنجانو ( Oranges ) په نوعيت او ماهيت کې توپير شته، هم د رنگ او هم د خوند او کېداى شي نور چې د زراعت پوهان به پرې ښه پوهېږي، خو عام وگړي يې يوازې په ډېرو ښکاره او څرگندو توپيرونو پوهېږي او درک يې کوي. همدې توپير ته په کتو دا اصطلاح د نورو څېزونو او وگړو د توپېرونې له پاره هم کارېږي خو په ځانگړې مانا او شکل، پورتنۍ وينا داسې پښتو کولاى شو :

ته اتل او زيارمل پرتله کولاى نه شې، دوى د ځمکې او اسمان توپير سره لري يا اتل او زيارمل سره د پرتلې وړنه دي، دوى د ځمکې او اسمان په څېر دي. موږ په پښتو کې د توپيرنې له پاره بېلابېلې اصطلاحات ( Idiom ) لرو، لکه : ځمکه او اسمان، اور او اوبه، تور او سپين او نورې چې د کارونې بېلابېل ځايونه لري او هره يوه يې ښايي د ځاى او حالت له مخې په خپل ځاى وکارول شي. په انگرېزي ژبه کې هم يوه اصطلاح يا ايډيم يوه کلمه نه بلکې يو ترکيب ( Phrase ) دى، په دې مانا چې له دوو يا زياتو کلمو رغېدلى وي. نږدې ( ٧٠٠٠ ) انگرېزي ايډيمونه چې ما وپلټل کوچنۍ هغه يې ( As is ) وه چې دوه توکي ( As ) او ( is ) لري. همدارنگه د دوى پر وړاندې داسې ايډيمونه هم وو چې د رغنده توکو شمېر يې نږدې اوو ته رسېده خو دا يې وروستى بريد نه دى شونې ده چې له دې ډېر توکي ولري. ( ١٥ , ٩م )

ايډيمونه په ژبه کې لرغونى او نااټکليدونکى تاريخ لري، هغه وخت چې ژبه رامنځته شوې د پراختيا په بهير کې يې په مختلفو پړاوونو کې ايډيمونه رامنځته شوي او د استفادې او استعمال وړ گرځېدلي دي. ايډيمونه د خلکود ژوندانه د بېلابېلو برخو ښکارندوى او څرگندوى دي او هره موضوع په خپله غېږه کې رانغاړي.

لکه چې څرگنده ده هره ذهني ښکارنده لومړى له يوه وگړي او سرچينې پيلېږي، بيا نورو ته خپرېږي او پراختيا مومي په همدې ډول ايډيم هم لومړى د يوه وگړي په وسيله رامنځته شوى، د وگړو په منځ کې ويل شوى او بيا وروسته يې عموميت او عاموالى موندلى لکه لنډۍ، متل او نور ولسي ( فولکلوريک ) توکي چې د يوه وگړي وينا ده او وروسته د ټول ولس مال گرځېدلى دى.

ژبه يوه تړوني او قراردادي ښکارنده ده، د يوې ټولنې وگړي د خپلو ورځنيو چارو د پرمختگ له پاره بېلابېل څېزونه رامنځته کوي او پرهغوى نومونه ږدي چې هغه څېزونه بيا پرې پيژندل کېږي.

ايډيمونه هم تړلي او ترکېبي جوړښتونه دي چې د رغنده توکو جلا جلا کارونه يې يوه مانا او که يوځاى او تړلي وکارول شي، بله مانا ورکوي. چې د جلاجلا کارونې له پاره يې هم د وگړو ترمنځ تړون او قرارداد شوى او د يوځاى او تړلي جوړښت له پاره يې هم په دويمه او مجازي مانا د وگړو تړون شوى دى. د ايډيمونو منځته راتگ د يوې انگېزې له مخې کيږي او هغه څوک چې په ذهن کې ايډيم جوړوي او د يوې ځانگړې مانا لپاره يې ترخولې راوباسي د ايډيم د رغنده توکو په اره او لومړنۍ مانا پوهېږي، خو په تړلې او ترکېبي بڼه دغه توکو ته بله مانا ورکوي. د ايډيم تر رامنځته کېدو وړاندې د يوې پېښې پېښېدنه اړينه ده چې ترې وروسته دغه جوړښت رامنځته شوى دى، د بېلگې په توگه ( غوږخوړل ) يو ايډيم دى لومړنۍ او آره مانا يې د غوږ خوړل خو دويمه، ځانگړې او اصطلاحي ( Idiomatic ) مانا يې له يوه غږ څخه د غوږ يا غوږونو ربړېدل او ځورېدل دي.د ايډيم رامنځته کوونکي د شاعرانه مزاج، خيال، پياوړي ذهن او فکر خاوندان دي چې د دغه جوړښت د لومړنۍما نا په رڼا کې هغه ته دويمه او مجازي مانا ورکوي چې له دې څخه د لومړنۍ او دويمې مانا ترمنځ د اړېکوشتون څرگندېږي ، چې په هغې پوهېدل خورا گران او ستونزمن دي.له ژبني پلوه ايډيمونه تل دوه ياتر دوو زيات توکي لري او تردې دمه هغه ټول ايډيمونه چې ما په پښتو او انگرېزي ژبو کې ليدلي ساده او يو توکيز يې نه درلود. هغه لغت چې څو ماناوې لري، په دې لړۍ کې نه شمېرل کېږي. په ايډيمونو کې ټول ژبني واحدونه ( خپلواک او ناخپلواک ) کارېږي او په کوم ځانگړي واحد پورې تړلي نه دي. وروستى توکى يې د وگړي ( شخص ) او شمېر له مخې اوړي، هغه هم په فعلي ايډيمونو کې. ايډيمونه د وينا په هر ډول کې د کارېدنې وړدي نثر وي که نظم ( شعر). داچې د شعرژبه هم ناسيده او پېچلې وي او ژرپوهېدل پرې گران دي او ايډيمونه هم همداسې يوه بڼه لري له دې کبله د ايډيمونو کارونه په شعر کې ډېره ده. له بلې خوا د ليکنې ژبې په پرتله د شفاهي ژبې لرغونتوب ته په کتو، څرگنده ده چې ايډيمونه هم لومړى په شفاهي ژبه کې رامنځته شوي او بيا يې ليکنې ژبې ته هم لارموندلې، اوس په وينا او ليک دواړو کې کارېږي.ايديمونه د بڼې او شکل له مخې بدلون مني، خو مانا يې جوته او نااوړېدونې وي. د بېلگې په توگه ( لاس وينځل ) چې يو ايډيم دى مانا يې هيله پرېکول، ناهيلي، زړه صبرول او له يوې موضوع نه تېرېدل دي. خو که د دغه ايډيم لومړى توکى ( لاس) په ( لاسونو ) واوړي بڼه يې اوړي خو مانايي بدلون نه مني او هغه مانا چې ( لاس وينځل ) يې لري ( لاسونه وينځل ) يې هم ساتي. د بېلگې په توگه يو څوک يوه پلار ته وايي: ( له زوى څخه دې لاس ووينځه، د کار نه دى. ) يا ( له زوى څخه دې لاسونه ووينځه، د کار نه دى ). په جمله کې د کارېدنې پروخت هم د ايډيمونو توکي خپل ځاى بدلوي د پښتو جملې د جوړښت او غوښتنې پر بنسټ ځان سمه وي، لکه ( غوږخوړل ) يو ايډيم دى چې د يو لوړ او جگ غږ ( لکه د موسيقۍ يا وگړي ) نه د ربړېدلو او ځورېدلو پروخت کارېږي. يو څوک بل ته وايي ( ډېرلوړ يا جگ مه غږېږه، چې غوږونه دې راته وخوړل ) چې دلته له يوې خوا ( غوږخوړل ) په ( غوږونه خوړل ) اوښتى او له بلې خوايې ترمنځ ( دې، را، ته ) وييکي ځاى پر ځاى شوي او د ( غوږخوړل ) ايډيم شکلي جوتتيا يې له منځه وړې ده. داچې لغت د يوې مانا لپاره رامنځته شوي او ديوې مانا ښکارندويي کوي، خو په يوه ايډيم کې لغتونه خپله آره مانا له لاسه ورکوي او دويمه مانا راخپلوي، نو د لغتونو له مخې د يوه ايډيم ژباړه تېروتنه او ناشونې ده. ځکه په ايډيم کې دلغتونو لومړنۍ تړوني او قرادادي مانا چې په ټولنه کې شته له منځه ځي او دويمه مانايې موخه ده په کارده دويمه مانا يې وژباړل شي نه لومړى هغه، کېداى شي ژباړن د يوې ژبې له پاره په بلې ژبې کې داسې ايډيم بيامومي چې مانايي شباهت ولري. اصطلاحات ( Idiom , Expression ) د خپل ځانگړي جوړښت له امله چې لري يې، دا او دې ته ورته ژبني واحدونه چې دوه يا تر دوو زيات ژبني توکي لري ترکيب ( Phrase ) يې هم بولي او د ژبپوهنې د يوې جلا څانگې فرېزيولوژي ( Phraseology ) په ترڅ کې څېړل کېږي خو د دود له مخې د نحوې په برخه کې د څېړنې ځاى يې نيولى دى. هغه واحدونه چې د فرېزېولوژۍ په ترڅ کې څېړل کېږي د فرېزلوګېزم (phraseologism) په نوم يادېږي. چې د موندنې او پيداېښت سرچېنې يې په لاندې ډول دي :

الف. فولکلورFolklore ( ولسي يا شفاهي ادبيات ).

ب. بدېعي او هنري ادبيات.

ج. د مشرانو، لويانو او سپېڅلو وگړو له ويناوو څخه اقتباس( ١٤،م٨٠ )

ايډيم د مانا او سيمانتيک (Semantic ) له نظره د نحوي پوهې په چوکاټ کې نه څېړل کېږي، بلکې د ژبپوهنې يوه بېله څانگه ده چې دغه ډول اصطلاحات څېړي. فرېزېولوژي د ژبپوهنې د يوې څانگې په توگه او هم د ژبپوهنې د همدغې څانگې د څېړلو د موضوع په حيث پېژندل شوې، د څېړلو دغې موضوع ته فرېزيولوگېزم هم ويل شوى دى. دغه څانگه د ژبې د لغتونو لغوي، معنوي ترکيبونه څېړي فرېزيولوژي د يوناني ژبې د ( Phrases ) او ( Logos ) څخه منځته راغلى نو ( Phrases ) د څرگندونې مانا ورکوي او ( Logos ) د پوهنې په مانا همدارنگه په دغه باب ډېرو ژبپوهانو څرگندونې کړي دي :

الف : فرېزيولوژي په ژبه کې د ژبې د ثابتو ترکيبونو مجموعې ( غونډ) ته وايي.

ب : ثابت لغوي ترکيبونه فرېزيولوگېزم ( فرېزيولوژي ) گڼل کېږي.

ج : لغوي ثابت ترکيبونه چې په عنعنوي ډول تکرار شوي وي د فرېزيولوگېزم په نوم يادېږي. ( ٥ ،م ٧٢)

ب: علمي او فني اصطلاحات ( Terms ) :

د ( Term ) او ( Termin ) کلمې د لاتيني ژبې د ( Terminus ) له کلمې څخه راوتلې چې مانا يې حد،حدود، بريد، دوره او نومول دي. هغه پوهه چې د دغه اصطلاحا تو په اړه ويېنه کوي ټرمينالوژي ( Terminology ) يې بولي، همدارنگه ټرمينالوژي د اصطلاحاتو ( Terms ) ټولگې او مجموعې ته وايي.

دا ډول اصطلاحات هغه نومونه دي چې د علم، تخنيک، هنر او فرهنگ يا په ټوليز ډول د پوهنو او هنرونو په برخه کې رامنځته کېږي. د يوې ژبې ټولې کلمې اصطلاحات نه بلل کېږي ، بلکې هغه کلمې چې د يوه علمي او فني نوم په توگه ځانگړې شوې وي اصطلاح ( Term ) باله شي. په دې برخه کې ښاغلى پوهاند رښتين وايي :

لغت هغه کلمه ده چې د يوې مانا له پاره وضع شوي وي او درستو خلکو پرې اتفاق کړى وي، نو په دې لحاظ لغت او اصطلاح سره فرق لري، ځکه چې اصطلاح هغه ده چې يوې خاصې ډلې پرې اتفاق کړى وي.(٩،م٤)

په يوه ژبه کې د دغې ډول کلمو او نومونو شمېر د نورو عادي کلموپه پرتله ټاکلى او محدود وي. هره ژبه ځانته جلا اصطلاحات (Term) لري ، هرڅومره چې ژبه پراخه او پرمختللې وي، نو د پرديو له اصطلاحا تو نه هم خوندي وي. خو د نړۍ د مختلفو وگړو ترمنځ علمي او فني اړيکې د دې لامل گرځي چې ځينې اصطلاحات هم يو بل ته ولېږدوي. دلته دا خبره اړينه ده چې بډايه او شتمنې ژبې تل نيستمنو ژبو ته اصطلاحات لېږدوي .هغه لغت او نومونه چې اصطلاح گرځي، هغه داسې وي چې له وړاندې د ژبې په ويي زېرمه کې شتون لري او د ژبې ويونکي يې په خپلو ورځنيو خبرو کې کاروي.وروسته کله چې يوه علمي او فني ډله په خپل علمي او فني ډگر کې يوه ښکارنده رامنځته کوي، نو هغه عادي ورځنى کارېدونکى لغت رااخلي او پخپله برخه کې يو څه پرې نوموي او اصطلاح گرځي او يا هم کېداى شي دغه نومونه داسې وي چې هغه کلمه چې اصطلاح ( Term ) گرځي، وړاندې په عادي ورځنۍ ژبه کې شتون ونه لري او نوې رامنځته شي.

لکه د ” دريځ “ ويي چې وړاندې په عادي گړني ژبه کې يې شتون درلود او مانا يې ( د درېدلو ځاى، ممبر ) وو، وروسته د سياست په ډگر کې يوه اصطلاح ( Term ) گرځېدلې او هلته يې د ( موقف ) مانا راخپله کړې ده، همدارنگه ځينې ويي چې وړاندې يې په ژبه کې شتون نه درلود او نوي رغېدلي، لکه د ” نوماند “ ويى او اصطلاح ، خو ښايي په ياد ولرو چې پورتنۍ چاره د ژبپوهانو په مرسته ترسره کېږي. په همدې توگه ځينې لغت لکه وړاندې چې ترې يادونه وشوه داسې وي چې په ژبه کې په نورو بڼو شتون لري، خو په نوې بڼه يې شتون يوازې اصطلاحي وي، د ساري په توگه د ” پوهنتون او پوهنځي لغتونه چې د ( پوه، پوهنه، پوهول،تان او تون او ځاى ) ژبني توکي په ژبه کې له وړاندې وو، خو وروسته ترې د ” پوهنتون او پوهنځي ” اصطلاحات ( Term ) په نوې بڼه د يوې علمي اړتيا پر بنسټ رامنځته شوې دي. هر علم او فن ځانته جلا اصطلاحات (Term ) او ټرمينالوژي ( Terminology ) لري چې هره اصطلاح پخپل ځاى کې ځانگړې مانا لري لکه ادبي، سياسي، ټولنېزې، فلسفي، تصوفي، ساينسي، اسلامي نظامي او نور اصطلاحات. د بېلگې په توگه په ژبپوهنه کې ( غږ ) يوه اصطلاح ده همدارنگه ( جگړن ) يوه نظامي اصطلاح ده، چې دا اصطلاحات وړاندې هم په عادي او ورځنۍ ژبه کې شتون درلود. په يوه ژبه کې نه يوازې داچې خپله اصطلاحات دود لري، بلکې د نورو ژبو هغه هم کاروي په تېره بيا هغه چې نړېوال يا سيمه ييز دود لري، لکه : کېميا بيولوژي، فزيک، تاريخ، طب، راکټ، کېلو، سيستم، قول اوردو... دا ډول اصطلاحات ( Terms ) د جوړښت له مخې کېداى شي کله ساده او يو توکيز وي او کله ډېرتوکيز، بيا دا خبره راغبرگومچې د اصطلاحاتو رامنځته کول د يوه علمي پلاوي، ډلې او ټولنې له خوا ترسره کېږي او بيا نورو اړونده وگړو، څانگواو ټولنې ته خپرېږي.

اصطلاحات او متلونه:

يو له خورا مهمو موضوعاتو هم د متلونو او اصطلاحاتو( Idioms ) توپيرول او جلاکول دي، ځکه په ډېرو ځايونوکې ددغو دوو بيلابيلو جوړښتونو توپيرشوى نه دى. په پښتو کې متل عين هغه شي ته وايي چې په عربي يې مثل بولي، ښايي چې متل له عربي څخه مفغن شوى وي. ځکه چې کله په تفغين کې ( ث ) په ( ت ) بدلېږي، لکه ميراث چې ميرات شو. د عربي لغت پوهان وايي چې مثل او نظير او دا کلمه له عربي مثل څخه جوړه شوې او پرټولو حکمتو او لنډو قصو او اساتيرو اطلاق شوه.

د پښتو ادب يو مهم توک دغه متلونه دي چې په لنډو ويناوو کې حکمتونه او د گټې خبرې ځاى شوي دي. په متلو کې د ملتو د روحياتو خورا ښې ښې نکتې پرتې وي او ځينې پوهان وايي چې ترشعر لا متلونه د ملتو پر عقليت ښه دلالت کوي. ولې چې اشعار د داسې خلقو له کومو راوځي چې فکر او ذهن او عقليت يې ترعوامو لوړوي.

اما متلونه د عوامو له تفکره حکايت کوي او د متلو الفاظ لکه اشعار مصنوعي او پالش شوي نه وي او د عوامو په ژبه وي، نو متلونه د وگړو غږ گڼلى شو او پر روحياتو يې دلالت ترشعر ټينگ او د ويسا وړ وي. متلونه د ملتو د اجتماعي ژوندون او د دوى د عقلي هويت ښکاره کوونکي دي. په مختلفو اوضاعوو او کيفياتو کې د تجربو او ازميښتونو نتيجې په لنډو کلماتو کې ځاى شوې دي. ( ١ : ١٨، ١٩م م )

د هر ولس په شفاهي ادب کې متل ( ضرب المثل ) مهم ځاى لري. د بډايو ژبو يو خصوصيت دادى چې په متلونو هم بډاى وي. متل د خبرو يوه بېخي لنډه جمله ده چې د مانا په لحاظ بشپړه او د مفهوم او مورد په لحاظ عامه وي. د متل بلاغت او فصاحت په دې کې دى چې د فورم له مخې لنډ او مؤجز د مانا په لحاظ مستعار او کنايه، د افهام له مخې ساده او عام فهم او د افادې په لحاظ په هدف رسا او سم لگېږي. ماکسيم گورکي د متل په باب ويل : ” په لفظي ساده گۍ کې يې تر ټولو لويه هوښياري او حکمت ځاى شوى دى، متل او سندره همېشه مؤجز وي ؛ خو د بشپړ کتاب هومره تفکر او احساس پکې وي. “ ده به ليکوالو ته مشوره ورکوله، چې ليکوالي له متل څخه پيل زده کړي. چې الفاظ پکې داسې کښېښکل شوي وي لکه په موټي کې گوتې، متل ( چې پښتانه ورته د هوښيارانو خبره هم وايي ) خبره خوندوره کوي او دهغې مفهوم دمضبوتيا او غبرگون غوندې دي. متل اصلاً د يوه هوښيار او حکيم عاقلانه (( مقوله )) وي چې په قصدي يا اتفاقي ډول يې له خولې وتلې وي ؛ خو بيا د لفظي ښکلا او مناسبت او معنوي حکيمانه افادې او ارزښت په برکت د ولس په ژبه جاري او خوندي ساتل شوى وي. د متل لومړى ويونکى د ولس له نظره لوېدلى وي ؛ خو وينا يې د شفاهي ادب يوه ارزښتناکه برخه وگرځي. د متل په مرکز کې د گرامر له مخې يو شخص (( غالباً مفرد غايب يا مخاطب )) ځاى لري ؛ خو د ويونکي او هم د اورېدونکي په فکر کې د هغه مورد بېخي عام وي.متل د ولسي جهانبينۍ، تفکر او ذهنيت بېل بېل اړخونه ترسيموي تاريخي وي، لکه : ( که ته نازو شې ؛ نو ميرخان به څوک وزېږوي ) جغرافيوي، وي ( پېريانو ته غزنى څه شى دى. ) اخلاقي، وي ( چې بد گرځې، بد به پرځې ) مذهبي، وي ( چې اوبه وي، تيمم ته حاجت نشته ) اقتصادي، وي ( د خپلې بړستنې سره پښې غځول په کار دي ) او لکه نور.

د متل ستر خصوصيت دادى چې همېشه کنايي مانا افاده کوي، که خپله اصله او حقيقي مانا افاده کړي، هغه بيا متل نه دى. مثلاً : ( که غر لوړ دى پر سر يې لار ده ) ( د غله په ږيره خلى وي ) ، ( په يوه گل نه پسرلى کېږي ). دلته يو متل هم په خپله لومړۍ مانا نه دى او نه د ( لوړغر، په سر يې لاره )

( غل، ږيره، خلى )، ( گل، پسرلى ) ترمنځه ارتباط ملحوظ دى چې د متل حقيقي مانا ده ؛ بلکې دلته هر متل خاص کنايي مفهوم لري چې هم اورېدونکى پرې پوهېږي او هم د ويونکي مطلب وي او هغه د متل کنايي مانا ده که کنايي مانا افاده نه کړي هغه متل بللى نه شو.

د متل د پيدايښت سرچينه :

د فولکلورېستانو په عقيده متلونه هغه وخت د ولسونو په ژبو کې پيداشوي وو، چې ژبې يې لا د ليک په قيد کې نه وې راغلې. له لرغونو پېړيو راهېسې ولسونو د خپلو متلونو بديعي او هنري پلو بشپړ کړى او د بلاغت درجې ته يې رسولى دى. متلونه چې د ژبې با ارزښته پانگه او د ولس د ژوند د شرايطو و اخلا قو، کولتور، او نورو خصوصياتو هېنداره ده. په ژبه کې د پيدايښت څو لارې لري چې دغه شپږ يې نسبتاً عامې دي :



١- د طبيعي او اجتماعي پېښو له درکه، هغو ته د ارزښت ورکولو او په مستعار ډول په ټيپيکو پېښو کې د استعمال او تکرار له لارې.

٢ - د تاريخي پېښو د درک او انعکاس له لارې.

٣ - يوه خاصه برخه د اشعارو او سندرو له لارې.

٤ - بېخي محدوده برخه د کتابونو له لارې.

٥ - د مذهبي احکامو له لارې.

٦ - له نورو ژبو د ترجمې او اخېستنې له لارې.

د ولسونو په ژبو کې ( خصوصاً د گاونډيو او ارتباط لرونکو ولسونو ترمنځه ) متل د مضمون له مخې بريد نه مني او په يو مضمون او مفهوم ډېر متلونه پيداکېدلاى شي، چې يو تربله ترجمه او اخېستنه ښکاري که څه هم ښايي د خپلو ژبو اصلي مال وي، لکه پښتو : (( څوک چې بل ته کوهي کيني، خپله به يې پکې شپه وي ))

دري : (( چاه کن را چاه درپيش است ))

عربي : (( من حفر بيراً ﻻِخيه، قد وقع فيه ))

د فورم له مخې د يوې ژبې متل د بلې ژبې په قالب کې په اسانۍ نه اچول کېږي. په يوه ژبه کې متل داسې خاص اهنگ، انډوليز موازات او کله کله داسې قافيه لري چې په بله ژبه کې غالباً هغه له لاسه ورکوي. خصوصاً د قافيې په برخه کې، لکه : ( خپله ژبه هم کلا ده، هم بلا )، ( خپل عمل د لارې مل ) او نور. په بل عبارت د يوې ژبې متل داسې لفظي او معنوي ښکلا او بداعت لري چې که بلې ژبې ته ترجمه شي هغه له لاسه ورکولاى شي.

د متلونو ژبه :

متلونه له لفظي او معنوي ښکلاوو ډک دي. د متل ايجاز، اختصار او په هغه کې د لوى مفهوم ځايول د هغه بلاغت او فصاحت هميشه د ادب د تيورۍ د محققينو پام ځانته اړولى دى.د معنوي ښکلاوو، استعارو، تشبيهاتو او نورو ادبي خصوصياتو په څنگ کې متلونه داسې ژبني خصوصيات هم لري، چې د ژبپوهانو او لهجه څېړونکو خاصه لېوالتيا ورسره پيداشوې ده. متلونه د ژبې د ډېرو لهجو ساتندوى دي، نو د لهجو د څېړونکو له پاره په زړه پورې موضوع ده د ژبپوهانو او ژبنيو خواوو د څېړونکو او محققينو له خوا په هغو کې د ژبو لرغوني فورمونه او ژبنۍ خواوې څېړل کېږي. ډېر وخت ژبپوهانو په دې باب مشاجره لرله چې متل نحوي جمله ده که نه، که وي هغه څه ډول ؟ سبب يې دادى چې نحوي جملې او دمتلونو جملې سره توپير لري. په متل کې کلمه له خپله ځايه نه شي خوځولاى او نه په آزادانه ډول بدليدلى شي، فعل يې د فاعلي کتگورۍ او د زمان ( ماضي حال، مستقبل ) له مخې تغيير نه مني. د متل د يوې کلمې د اړولوپه صورت کې امکان لري ټوله جمله واوړي. د متل په اړولو سره د هغه د ايجاز او اختصار ځاى امکان لري په څو جملو ډک شي. د متل په اړولو سره به جمله حقيقي مانا ورکوي نه مجازي او کنايي او بالاخره بيا ورته متل نه شو ويلى او داسې نور ؛ نو ځکه د متل جمله او نحوي جمله سره توپيرلري. په دې باب مشاجره د شوروي ژبپوهانو ترمنځه د دې پېړۍ ترلومړۍ نيمايي پورې روانه وه. دې پوښتنې ته په ( ١٩٥٨ ) زېږديز کال کې يوه شوروي پوه ( پ. و تکاچېنکو ) مثبت ځواب ورکړ، متلونه او محاورې يې د نحوي جملو ټاکلى ټايپ وگاڼه. د ده د اوږدې څېړنې لنډيز دادى چې متلونه او محاورې هماغه نحوي جملې دي ؛ خو د زمانې په تېرېدو يې داسې لفظي او معنوي ټينگ امتزاج موندلى، داسې سره نښتې، سره پيوندشوې چې د پخواني ساختمان او جوړښت ورانول، اړول او بدلون پکې راوستل د هغو څرنگوالى، بلاغت او فصاحت له منځه وړي.

د متلونو لهجوي خوا :

متلونه عموماً په ټولنو کې په معياري ژبو خپرېږي هغه متلونه چې په معياري ژبه وي د ټولنې په هرگوټ کې اورېدل کېږي، خو د ټولنې په ځينو سيمو کې داسې متلونه هم وي چې په هغو کې د يوې لهجې انعکاس ساتل شوى وي. مثلاً په پښتو :

بلرغو = ايله گرد، څڅوړى = شال – په لوېديزه لهجه کې :

(( په باغ کې الو _ په کلي کې بلرغه )) ، ( خپله خواري نه ژاړي _ د سر څڅوړى غواړي ) همدارنگه : بيستۍ = شوى، خامتا، پوواړه = ناولې چټله = په ختيزه لهجه کې :

( چې رارسيږي د سوات بيستۍ + د خوارانو به ښکاره شي سرې پوندۍ )

( څه اوړه خيشته پيشته څه ميرمن پوواړه ).

د متلونو پروړاندې اصطلاح ( Idiom ) يو داسې واحد دى چې دا د يوې جملې ( Sentence ) نه، بلکې د يوه ترکيب ( Phrase ) بڼه يا شکل لري. همدارنگه له معنوي پلوه هم نيمگړې وي.اصطلاح د جملې يوه برخه وي په داسې حال کې چې متل يوه بشپړه جمله وي. لکه چې وړاندې مو وويل د متل موضوع يو ډول نصيحت وي، له دې اخوا څه نه رااخلي. خو اصطلاح بيا داسې تړلې او ناخپلواکه نه ده، ټول ټولنيز موضوعات رانغاړي نه يوازې نصيحت، وجيزې او وراشي. ځينې هغه اصطلاحات (Idiom) چې وجيزو او وراشو ته ورته دي، له متلونو سره گډې شوې دي، لکه : بې ډوله گډېدل، شل کېدل او داسې نورمتلونو په کتار کې راوړل شوي دي، داسې : بې ډوله مه گډېږه بې ما دې شل نه کړه. په همدې ډول يو شمېر اصطلاحات د متلونو سره گډ شوي چې د دواړو ژبنيو واحدونو ( اصطلاح او متل ) ترمنځ بريد يې ناڅرگند کړى دى.

پايله

دغه څېړنه چې تر ډېره بريده په اصطلاحاتو راڅرخېږي، د اصطلاحاتو پېژندنه، ژبني او علمي اصطلاحات، اصطلاحات د پوهانو او ژبپوهانو له نظره، اصطلاحات او متلونه، د اصطلاحاتو جوړښتونه، اسمي او فعلي اصطلاحات او د مانا او استعمال له مخې د اصطلاحاتو څېړنه رااخلي. اصطلاح يو عربي لغت دى د اصطلاح ( Expression )، ايډيم ،اصطلاح او محاورې (Idiom ) او نومونې ( Term ) ژبنيو جوړښتونو له پاره کارېږي ، نه د يوه يوازيني جوړښت له پاره . په دې مانا کله چې موږ د ( اصطلاح ) لغت اورو، نو بېلابېل جوړښتونه مو ذهن ته راځي. دا ستونزه ځکه رامنځته کېږي چې موږ د خپلو ژبنيو جوړښتونو له پاره خپل نومونه نه لرو او که لرو يې هم نوي او د بېلابېلو لاملونو له مخې ډېر دود شوي نه دي. اصطلاحات سمدلاسه د خبرو کولو په وخت کې نوي نه جوړېږي چې د کوم ټاکلي مطلب د ښکاره کولو لپاره ورځنې کارواخستل شي، بلکې په جوړ شوي ډول د ژبې د ويونکو په حافظه کې ساتل کېږي او هرکله د ضرورت په وخت کې د تيار جوړشوي لغوي ترکيب ( غونډ ) په ډول د مطلب د روښانولو لپاره ور ځنې کاراخېستل کېږي

ماخذونه

١. حبيبي، عبدالحى. ( ١٣٨٦ ). د پښتو د نوي ادب لارې. پېښور ميهن خپرندويه ټولنه .

٢. خاورې ، غوټۍ. ( ١٣٦٦ ). پښتو شفاهي ادبيات . کابل ، پښتو ټولنه .

٣. دوست شينوارى، محمد دوست. ( ١٣٨٥ ). د پښتودولسي ادب لارې پېښور دانش خپرندويه ټولنه.

٤. رښتين، صديق الله. ( ١٣٨٣ ). پښتو اشتقاقونه او ترکيبونه ( دويم چاپ ) پېښور، ساپي د پښتو څېړنو او پراختيا مرکز.

٥. رښتين زېور، زرغونه. ( ١٣٨٢ ). پښتو نحوه. پېښور، ساپي د پښتو څېړنو او پراختيا مرکز، ١٣٨٢ ل.

٦. زاهد مشواڼى، عبدالقيوم. ( ١٣٨٥ ). زاهد پښتو _ پښتوسيند. پېښور دانش خپرندويه ټولنه.

٧. زيار، مجاوراحمد. ( ١٣٨٥ ). پښتو پښويه. پېښور، دانش خپرندويه ټولنه .

٨. زيار، مجاوراحمد. ( ١٣٨٢ ). د خوشال ادبي پښتو. پېښور، دانش خپرندويه ټولنه.

٩. زيار، مجاوراحمد. ( ١٣٦٠ ) . وييپوهنه. کابل، کابل پوهنتون.

١٠. سادات، سارا. ( ١٣٨٨ ). ملي ټرمينالوژي. کندهار، بېنوا فرهنگي ټولنه.

١١. صميم، محمد آصف. ( ١٣٨٧ ). د لرغونې شاعرۍ گړنې. جرمني د پښتني فرهنگ د ودې او پراختياټولنه.

١٢. عميد، حسن. ( ١٣٨١ ). فرهنگ عميد ( سه جلدي، جلداول ). تهران موسسه انتشارات اميرکبير.

١٣. محمد رفيع. ( ١٣٨٠ ). د ماشومانو گل غونچه. پېښور، د اريک د گرځنده کتابتونونو اداره.

١٤. يمين، محمد حسين. ( ١٣٨٤ ). واژه شناسي در زبان فارسي. کابل بنگاه انتشارات ميوند.

15. Cambridge. (2007). Cambridge Idioms Dictionary. 2 Ed. Cambridge Cambridge University Press.

16. Hornby A.S. (2010). Oxford Advanced Learner's Dictionary. 7 ed. Oxford, Oxford University Press.

17. Swan, Michael. (2005). Practical English Usage.3 Ed.Oxford, Oxford University Press.